1. اصل حرفه‌اي بودن در پژوهش
پرداختن به پژوهش بدون احراز شرايط لازم و کافي امري غير اخلاقي است. اين اصل در همه حرفه‌ها صادق است. پژوهش غير حرفه‌اي نه تنها به توليد علم و توسعه آن ياري نمي‌رساند، بلکه سبب حيرت و سرگشتگي محقق مي‌گردد.26
2. قضاوت مستدل
محقق در مقام توصيف، تبيين و حتي ارزش داوري، بايد پايبند استدلال باشد. مادامي که دليلي وجود ندارد بايد سکوت کرد و به اين سخن اعتقاد داشته باشد كه «باوري را نپذيريم، مگر آنكه همه ادله اثبات حقانيت آن‌را داشته باشيم.27
3. امانت‌داري
رعايت حق مالکيت فکري در برخورداري از اطلاعات به دست آمده، يکي از مصاديق امانت‌داري است. حفظ منابع و ابزارهاي تحقيق نيز مصداق ديگر آن است که در تحقيقات معطوف به احياي ميراث مکتوب اهميت فراواني دارد. پژوهشگر بايد منابع اطلاعاتي را که در طول مدت پژوهش از آنها بهره برده است و حاصل انديشه و تلاش ديگران است، به طور دقيق بيان کند.28 پژوهشگر بايد منبع هر مطلبي را که از ديگران نقل مي‌کند، حتي اگر نقل به معنا باشد، دقيقاً بيان کند. رعايت حق مالکيت معنوي در بهرهگيري از اطلاعات بدست آمده از مصاديق امانت‌داري است.29
تلقي امانت‌دارانه از كار و مسئوليت و انجام دادن امور با رويكرد امانت‌داري، اصلي اساسي در اخلاق است و عامل اساسي در تعامل صحيح با مردم مي‌باشد.30اگر انسان كار و مسئوليت را امانت بداند، بي‌گمان حرمت آن را پاس مي‌دارد و تلاش مي‌كند كه به خوبي آن را پيش ببرد و بالنده سازد. امام علي(ع) از كارگزاران و كاركنان نظام اداري خود مي‌خواست كه كار و مسئوليت را امانت بدانند و در مناسبات و روابط خود امانت‌داري نمايند.31
امانت‌داري از ويژگي‌هايي است كه قرآن كريم براي تمامي شغل‌ها و پست‌ها، ضرورتي امكان‌پذير دانسته است. اين امر آن قدر مهم است که گفته شده‌است: «لا ايمانَ لِمَن لا امانهَ لهَ.32« وقتي حضرت موسي(ع) تمايل پيدا كرد به حضرت شعيب خدمت كند، دختر شعيب به وي گفت: «اي پدر! اين جوان را براي خدمت اجير كن، زيرا بهترين كارگزار و خدمتگزار كسي است كه در كارش توانمند و امين باشد33( قصص/26 ) در نامه شماره 5 امام علي(ع) در خصوص اهميت امانت‌داري آمده است: «همانا پس فرمانداري براي تو وسيله آب و نان نبوده، بلكه امانتي در گردن تو است.34
رسول اکرم(ص) در خصوص امانت در حفظ اسرار مي‌فرمايد: «وقتي کسي سخن گفت و به اطراف خود نگريست، آن سخن نزد شما امانت است.35
4. اصل رهيافت نقّادانه
اگر آزادي از دست برود، همه چيز از دست خواهد رفت. شرط لازم دستيابي به آزادي، کسب معرفت است كه امر اين نيز مرهون رهيافت نقادانه به معرفت است و نه متكي به سرسپردگي..36
5. اصل نقد پذيري
«نقد» به معناي سنجش يك ديدگاه بر اساس تراوزي منطقي و تعيين اعتبار و صحت دقت آن بر مبناي ملاك‌هاي عيني و همگاني است. نقادي و انتقادكردن، به معناي عيب گرفتن نيست. معناي انتقاد، يكي شيء را در محك قرار دادن و به وسيله محك زدن به آن، سالم و ناسالم را تشخصي دادن است.37
محقق بايد خود را نسبت به شنيدن نقد موظف بداند. واكنش‌هاي پرخاشگرانة ناشي از فقدان هوش هيجاني لازم، غير اخلاقي است. به طور كلي، پژوهشگراني كه به لحاظ شخصيتي از هوش هيجاني لازم برخوردار نيستند، يا خودكامه و مستبد مي‌انديشند، تحمل نقد شدن را ندارد.38
6.اصل رازداري
اين اصل زماني ضرورت پيدا مي‌کند که ناشناسي ممکن نباشد. محقق به بسياري از اطلاعات شخصي افراد دست مي‌يابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها، تعدّي به حقوق ديگران است.39 رازداري بدين معنا است که پژوهشگر، هويت پاسخ دهندگان را مي‌داند، اما قول مي‌دهد که هرگز آنها را فاش نکند. موردي ديگر از اين جنبه بدين صورت است که محقق هرگز نبايد اطلاعات را طوري دسته‌بندي نمايند که خواننده بتواند با کمک آن، مشارکت کنندگان را شناسايي نمايد.40
امام علي(ع) در خصوص اهميت رازداري مي‌فرمايد: «سينه خردمند صندوق راز اوست.41
7. اصل کثرت‌گرايي روش‌شناختي
حصرگرايي روش‌شناختي، از مهم‌ترين مواضع خطاپذيري محقق است. حصرگرايي نه تنها به لحاظ حرفه‌اي بر اثربخشي تحقيق صدمه وارد مي‌کند، بلکه به عنوان الگوي ارتباطي در پژوهش، غير اخلاقي است..42
8. اصل رعايت حريم شخصي افراد
در يک تعريف از «حريم خصوصي» آمده است: چيزي خصوصي ناميده مي‌شود که فرد بتواند دسترسي به آن را در مهار خود داشته باشد. حمايت از حريم خصوصي، يعني حمايت از فرد در مقابل دسترسي ديگران به چيزهاي خصوصي‌اش.43
9. اصل کسب رضايت آگاهانه
پژوهشگر در اکثر شرايط نياز دارد تا مشارکت کنندگان در پژوهش را با اطلاعاتي راجع به هدف، روش، خطرها، مشکلات، ناملايمات و پيامدهاي ممکن پژوهش آماده کند و در شرايطي که پژوهش خطر بسيار دارد، بايد فرصت‌هاي مناسبي براي سرباز زدن از مشارکت در پژوهش، بدون دردسر و گرفتاري، به مشارکت کنندگان داده شود.44
10. صداقت
يكي از فضايل اخلاقي، كه نقش مهم در سازندگي انسان دارد، صداقت در گفتار و عمل است. براستي صداقت يكي از مهم‌ترين اصولي است كه اساس جوامع انساني را تشكيل مي‌دهد. نهاد علم، دانش و پژوهش نيز بر صدق بنا شده است. اخلاق پژوهش ايجاب مي‌کند که پژوهشگر در ارائه صادقانه نتايج و توزيع و اشاعه آن به جامعة پژوهشي کوشا باشد.45پژوهشگران، مسئوليت ويژه‌اي براي ارزيابي دقيق نتايج پژوهش خود و عرضة آن به عموم دارند. در ارائه نتايج پژوهش، پژوهشگر موظف است محدوديت‌هاي را براي خوانندگان بيان کند. اگر در اواخر نتيجه‌گيري و بررسي متوجه شد که گروهي خاص حذف شده‌اند، بايد واقعيت را بيان کند.46
راستگويان افرادي شجاع، جسور، قاطع، بااخلاص، كم‌طمع و خالي از تعصّب‌هاي غلط و بغض‌هاي افراطي هستند؛ زيرا صداقت بدون اينها ممكن نيست.47 اين مهم را مي‌توان براي پژوهشگران، جزو اخلاق اشراقي و فوق طبيعي برشمرد.48 احاديث 265، 275، 387 و 799 در كتاب غررالحكم در اين رابطه آمده است. صداقت يکي از ويژگي‌هاي مهم پژوهشگران است. آنجا که پژوهشگر چيزي نمي‌داند و يا توان انجام آن را ندارد، با صداقت بگويد: از حد توان و دانش من خارج است.49
11. حلم و بردباري
حلم و بردباري حالت رواني مثبتي است50که مهم‌ترين اصل در انجام پژوهش‌هاست. در انجام تحقيقات، بايد از شتاب‌زدگي اجتناب گردد. حضرت رسول اکرم(ص) اسوه صبر و تحمل است. بنابراين، پژوهشگران و محققان در پيشبرد تحقيقات خود بايد از پيامبراکرم(ص) الگو بگيرند. همچنان كه امام علي(ع) مي‌فرمايد: «پرهيزكاران در روز دانشمنداني بردبار و نيكوكاراني با تقوا هستند.51 داستان زير نمونه صبر و تحمل پيامبر را نشان مي‌دهد.
روزي يک عرب باديه نشين سراغ پيامبر آمد و در برخورد، به شدّت رداي آن بزرگوار را کشيد، تا آنجا که حاشيه ردا، بر گردن رسول خدا خط انداخت و اثر گذاشت، آنگاه به پيامبر رئوف خطاب کرد که، يا محمد! از اموال خدا که در اختيار توست، دستور بده که به من بدهند! حضرت به او توجّهي کرد، لبخندي زد و دستور داد که چيزي به او بدهند.52
اين داستان نشان مي‌دهد که پيامبر اكرم(ص) تا چه اندازه نسبت به ناملايمتي‌ها، صبور است و همين رفتار پيامبر براي ما الگويي ارزشمند است.
در خصوص اهميت صبر و بردباري، امام علي(ع) مي‌فرمايد: «خير آن است كه دانش تو فراوان شود و بردباري تو بزرگ و گران‌مقدار باشد.53
همچنين مي‌فرمايد: «بردباري پرده‌اي است پوشاننده، و عقل شمشيري است برّان. پس كمبودهاي اخلاقي خود را با بردباري بپوشان، و هواي نفس خود را با شمشير عقل بكش.54
همچنين آن حضرت در رابطه با اهميت سعه‌صدر مي‌فرمايد: «بردباري و تحمل سختي‌ها، ابزار رياست است.55 حلم، بردباري، صبر و سعه‌صدر، نه تنها در امر حکومت‌داري، بلکه در امر آموزش و پژوهش نيز اهميت دارد؛ چرا که آموزش و پژوهش وقت‌گير است و براي به ثمر نشستن آن بايستي منتظر ماند که اين مهم نيازمند صبر و بردباري پژوهشگر باشد.56.
قطعاً پژوهشگر اگر در تحقيق خود، صبر و بردباري پيشه كند ثمرات اين بلند همتي و حلم خود را خواهد ديد. نتيجة اين چنين پژوهشي است كه مي‌تواند مفيد واقع شود.
26. احدفرامرز قراملكي، «خاستگاه اخلاق پژوهش»، آينه ميراث، سال دوم، ش 4، ص13.
27. همان، ص13.
28. نرگس خالقي، «اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعي»، اخلاق در علوم و فناوري، سال سوم، ش 1 و 2، ص87.
29. همان، ص88..
30. . Sensson & Wood,2003:Pp182-189
31. مصطفي دلشاد تهراني، ارباب امانت اخلاق اداري در نهج‌البلاغه، ص181.
32. محمدمهدي ري‌شهري، ميزان الحکمه، ج 1، ص346.
33. علي‌اصغر عطاران طوسي، نقش و حقوق كاركنان در سازمان‌‌ها از ديدگاه امام علي(ع)، ص163–162.
34. نهج‌البلاغه، ترجمة محمد دشتي، نامه 5.
35. حسين اسحاقي، ملکوت اخلاقي؛ گلگشتي در 114 جلوه رفتاري و گفتاري پيامبر اعظم، دفتر عقل، ص157.
36. احدفرامرز قراملكي، «خاستگاه اخلاق پژوهش»، آينه ميراث، سال دوم، ش 4 ، ص14-13.
37. احدفرامرز قراملکي، روش‌شناسي مطالعات ديني، ص111.
38. همان، ص121.
39. پايگاه حوزه www.hawzah.net
40. نرگس خالقي، «اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعي»، اخلاق در علوم و فناوري، سال سوم، ش 1 و 2، ص86..
41. نهج‌البلاغه، ترجمة محمد دشتي، حكمت6.
42. احدفرامرز قراملكي، «خاستگاه اخلاق پژوهش»، آينه ميراث، سال دوم، ش 4 ، ص14.
.43. نرگس خالقي، «اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعي»، اخلاق در علوم و فناوري، سال سوم، ش 1 و 2، ص85..
44. همان
45. پايگاه حوزه www.hawzah.net
46. همان،ص87.
47. مصطفي ابراهيمي، «در آيينه معنويت - صداقت و راستي»، حوزه و دانشگاه، ش 26، ص225.
48.. Mc Donald Gael & Nighof, Andre, Beyond Codes of Ethics & Integrated Framework for Stimulating Morally Responsible Behavior in Organization, Leadership & Organisation Developments Journal, V.20, N.3, p. 135
49. محسن قرائتي، 300 اصل در مديريت اسلامي، ص77.
50. ضياالدين تابعي و فرزاد محموديان، «اخلاق در پژوهشگري» اخلاق در علوم و فناوري، سال دوم، ش 1 و 2، ص52.
51.. نهج‌البلاغه، ترجمة محمد دشتي، خطبه193، باب 12.
52. جواد محدثي، اخلاق نبوي؛ آشنايي با سيره اخلاقي پيامبر اعظم(ص)، ص29.
53. نهج‌البلاغه، ترجمة محمد دشتي، حكمت94.
54. همان، حكمت424.
55. همان، حكمت167.
56.گروهي از نويسندگان، حکومت علوي؛ کارگزاران، ص100
منبع: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
