تحقیق کیفی برای درک و تبیین پدیده‌های پیچیده اجتماعی از داده‌های کیفی نظیر داده‌های حاصله از مصاحبه، مشاهده مشارکتی، مستندات، پرسشنامه و … استفاده می‌کند. پیدایش تحقیق کیفی به وجود عامل انسانی مربوط می شود. در این روش برای دیدگاههای افراد مورد تحقیق ارزش قایل می‌شوند، محقق و تحقیق شونده با یکدیگر در رابطه متقابل در نظر گرفته می‌شوند، هم به توصیف می‌پردازد و هم تبیین و برای گردآوری داده به گفته‌ها و رفتارهای قابل مشاهده افراد تکیه می‌کند.

ویژگیهای تحقیق کیفی
• استفاده از داده‌های کیفی نظیرداده‌های حاصل از مشاهده، مصاحبه مشارکتی، اسناد و…
• توجه عمده به پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی
• تاکید بر وجود انسان و معنا و مفهومی که انسان در نظر دارد
• تاکید بر رابطه متقابل میان محقق و مورد تحقیق


ویژگیها و رویکرد تحقیق کیفی
• فرض این است که دنیای اجتماعی همیشه ساخته بشر است نه کشف بشر، بنابراین عمل تفسیری سعی دارد تا واقعیت را همان گونه که به وسیله پاسخگویان دیده شده و تجربه شده است، به دست آورد.
• سعی دارد تا رفتارهای معنی‌دار بشر و تفسیرهایی که مردم از خود و دیگران ارائه می‌دهند را تعبیر نماید
• گروه کوچکی از پاسخگویان را مطالعه می‌کند
• هدفش مطالعه واقعیت از درون است نه از بیرون
• عموما از متغیرها و اندازه‌های کمی استفاده نمی‌کند
• تکنیکهای نمونه‌گیری تصادفی را به کار نمی‌گیرد
• سعی دارد تا بدون هیچ گونه پیش‌فرضی با واقعیت رو به رو شود
• محقق و مطالعه شونده را به عنوان دو عنصر مهم و برابر از یک وضعیت در نظر می‌گیرد
• تلاش می‌‌کندواقعیت از طریق کنش متقابل به دست آید
• روشهایی را به کار می‌گیرد تا داده‌های توصیفی را آن گونه که پاسخگویان با بیان خودشان ارائه می‌کنند، تولید نماید.
• سعی می‌کند تا مردم را درک کند و بفهمد نه اینکه آنها را اندازه‌گیری نماید
• سعی دارد تا اطلاعات جمع‌آوری شده را به صورت کامل ارائه نماید نه از طریق کمی و تحلیل آماری
• جستجوی تفسیری نهایتا جستجویی اخلاقی خواهد بود
• تلاش می‌کند تا معانی و قوانین عمل اجتماعی را کشف کند.

موارد استفاده از تحقیق کیفی
• مطالعه پدیده‌های روزمره که به طور طبیعی روی می‌دهند
• توجه به دانش و مفاهیم محلی و روشن کردن معنای وقایع به منظور تفسیر اطلاعات کیفی
• بررسی وقایع در بستر و بافت اجتماعیشان. معنای وقایع توسط شرکت کنندگان و از طریق تعامل اجتماعی آنها ساخته شده است
• تولید اطلاعات. اطلاعات درباره وقایع و درباره دانش از طریق تشریک مساعی افراد فراهم می‌شود . مهارت مصاحبه کننده در برانگیختن مردم برای گفتگو درباره خودشان اهمیت بسیار دارد
• دریافتهای افراد بر اساس عقل سلیم( مردم روش)
• تمایز قایل شدن میان دانش محلی و علوم اجتماعی. دو سیستم معنایی، دو چارچوب مرجع( محقق و گروه تحت مطالعه)
• شناخت دریافتهای افراد بر اساس عقل سلیم( مردم روش) یک فرد بر اساس چه درکی به عمل مقتضی دست می‌زند.




نمونه‌های مهم کاربرد تحقیق کیفی
• موضوع مهم، فرآیند پیچیده و عوامل دخیل متعدد( ازدواج، طلاق و مهاجرت)
• شناخت محدود، موضوع کاملا شخصی و دور از منظر عمومی( طلاق)
• تفاوت موارد زیاد، غیر قابل تبیین با تئوریهای موجود، موارد مشابه در جامعه مورد مطالعه و عدم وجود تفاوت بارز میان افراد عضو جامعه مورد مطالعه
• واقعه تا اندازه‌ای تحت تاثیر تصمیم و انتخاب شخصی یا گروهی باشد مانند مشارکت و عدم مشارکت در برنامه‌های بهداشتی و آموزشی
• موضوع کمیاب، نادر و ثبت جزئیات آن اهمیت بسیار داشته باشد( قحطی، پناهندگان، انقلاب، بلایای طبیعی ، کشف معادن)
• تغییرات بسیار سریع باشد( فروپاشی شوروی)
• موضوع جدید باشد، نتوان به صورت آشکار آن را بررسی کرد( روابط جنسی در سنین پایین، روابط خارج از ازدواج، مهاجرت غیر قانونی)
• موضوع غیر قابل مشاهده، اما به صورت غیر مستقیم و توسط اعتراض مردم بیان می‌شود، مانند تبعیض، ترس و وحشت
مبانی فلسفی تحقیق کیفی
• پارادایمها: نظامی از باورهای بنیادی که اصول پژوهش و آموزش، ماهیت جهان، جایگاه فرد در‌آن و دامنه روابط احتمالی او نسبت به جهان و اجزاء را مشخص می‌کند( پایه‌های آن باورهای ایمانی است)
• پارادایمهای تحقیق کیفی( پوزیتیویستی - به طور عمده کمی- تفسیری، انتقادی)

پارادایمها(پیش‌فرضها)ی تحقیق کمی و کیفی
• پوزیتیویسم: واقعیت(از جمله واقعیت اجتماعی) عینی و مشخص است و می‌توان آن را به کمک ویژگیهای قابل اندازه‌گیری مستقل از محقق و ابزارهای اواندازه گرفت. آزمون فرضیه و تلاش برای افزایش پیش‌بینی و کنترل. تاکید بر روش

• تفسیری. دسترسی به واقعیت اجتماعی تنهااز طریق فهم سازه‌های اجتماعی نظیرزبان ، خودآْگاهی و معانی مشترک میسر است.مبنای فلسفی آن هرمنوتیک وپدیدار شناسی است.

• انتقادی. واقعیت اجتماعی در گذر تاریخ شکل می‌گیرد. افراد می‌توانند به طور آگاهانه برای تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادیشان عمل کنند. وظیفه تحقیق انتقادی، انتقاد اجتماعی است تا شرایط محدود کننده را نمایان سازد، تضادها و تعارضات را نشان دهد تا انسان را از قید و بندهای ایدئولوژیک و اجتماعی آزاد کند.

انتقادهای وارده به پوزیتیویسم
(درون پارادایمی)

 • بی‌توجهی به بستر و زمینه.متغیرها از بسترو زمینه جدا می‌شوند و اثرات آنها به طور مجزا مورد بررسی قرار می‌گیرد.
• بی‌توجهی به معنایی که انسانها به فعالیتهایشان می‌دهند.
• تعمیم‌ناپذیری در موارد منحصر به فرد،
• بی‌توجهی به بعد اکتشافی و فرآیندهای کشف روابط واقعی


انتقادهای برون پارادایمی به پوزیتیویسم
• واقعیات صرفا در درون چارچوبهای نظری واقعیت محسوب می‌شوند و فرضیه‌ها و مشاهدات مستقل نیستند.

• ماهیت تعاملی پدیده و محقق

• تئوری‌ها خود بیانیة‌های ارزشی هستند و تئوری و ارزش از هم جدا نیستند.


مقایسه دستگاههای فلسفی
تعریف به جایگاه تحقیق کیفی
تعریف تحقیق کیفی به اجزاء
ویژگی داده‌های کمی وکیفی
• داده‌های کمی
• ساده هستند
• فاقد هویت شخصی‌اند
• قابل شمارشند
• داده‌های کیفی
• شخصی هستند
• پیچیده و چند وجهی هستند( شامل جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی ، اعتقادات و…)
• نمی‌توان آنها را به راحتی به واحدهای ساده به عنوان یک متغیر تقلیل داد





اصول روش تحقیق کیفی
• باز بودن
• تحقیق به صورت تعامل ارتباطی میان محقق و پاسخ‌دهنده است
• خصلت بازتابی موضوع و تحلیل
• ماهیت فرآیندی تحقیق و موضوع
• تبیین( نشان می‌دهد که چه رویکردی باید در ارتباط با پاسخ دهندگان به کار گرفت)
• انعطاف‌پذیری
مقایسه اصول تحقیقات اجتماعی در روشهای کمی و کیفی

محدودیتهای تحقیق کیفی از دید منتقدان
• محدودیتهای مربوط به تعمیم یافته‌ها: به دلیل کوچک بودن نمونه، نمونه‌گیری هدفدار، عدم امکان کنترل در مرحله جمع‌آوری داده ، شخصی بودن تحلیل قابلیت تعمیم کاهش می‌یابد
• محدودیتهای مربوط به اعتبار نگرشهای درونی. نوعی انحراف در گزارش وقایع از طرف اشخاص درگیر در واقعه (هشیاری محقق ، ایجاد اطمینان در محرمانه بودن پرسشنامه)
• عدم امکان تکرار نتایج.
• مشکل بودن ارزیابی اهمیت نسبی اجزاء یک تئوری کیفی
تعریف تحقیق کیفی به انواع
• تحقیق بنیادی توصیفی:چگونگی پیدایش شهر
• تحقیق بنیادی تبیینی:چرایی از بین رفتن تمدنها
• تحقیق بنیادی اکتشافی: انعکاس باورهای دینی در رفتار روزمره بومیان
• تحقیق بنیادی پیش‌بینی: آینده خانواده
• تحقیق کاربردی توصیفی:چگونگی شکل گیری اصناف در ایران
• تحقیق کاربردی تبیینی: چرایی تغییر نگرش نسبت به تعداد فرزندان ایده‌آل
• تحقیق کاربردی اکتشافی: انعکاس زندگی روزمره در سینمای ایران پس از انقلاب
• تحقیق کاربردی پیش‌بینی: آینده سازمانها
• تحقیق توسعه‌ای توصیفی: چگونگی شکل گیری گروههای غیر رسمی در یک سازمان خاص
• تحقیق توسعه‌ای تبیینی: چرایی پایین بودن انگیزه در یک سازمان خاص
• تحقیق توسعه‌ای اکتشافی:نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدید‌های یک سازمان
• تحقیق توسعه‌ای پیش‌بینی:تدوین استراتژی‌های یک سازمان


روشهای کیفی( دیوید سیلورمن، 1993)
• مشاهدات( مخفی، آشکار،مشارکتی، غیر مستقیم)
• مصاحبه‌ها
• تحلیل متن(تحلیل محتوا )
• دستنویس گفتگوها

نویسنده: محمد تقی‌زاده مطلق