آیا نام شخصی که مرتکب سرقت علمی شده است باید در جامعه علمی افشا شود یا خیر؟! این سؤالی است که در ذهن بسیاری از افراد وجود دارد و به موضوع بحث شماری از افراد و مجامع فعال و علاقه‌مند در زمینۀ اخلاق انتشار و پژوهش بدل شده است.
در این رابطه طی پژوهشی که جامعۀ آن را سردبیران نشریات علمی-پژوهشی دانشگاههای علوم پزشکی شهر تهران تشکیل می‌داد، در رابطه با این موضوع سؤال شد و جمعبندی پاسخ‌ها (که بر اساس طیف لیکرت 5 گزینه‌ای جمع‌آوری شدند)، در نمودار ذیل آمده است:
شکل 1- توزیع فراوانی نگرش سردبیران در مورد افشای نام سارقان علمی
شکل 1 نشان میدهد، از مجموع 80 نفری که به این سؤال پاسخ دادند،تقریباً به طور مساوی (حدود 27 درصد) موافق افشای نام هستند یا اینکه نظری در این مورد عنوان نکردهاند و 3/21 درصد هم مخالف افشای نام هستند. آنچه از مطالعات و صحبت با صاحبنظران در این حوزه برآمدهاست، نشان میدهد نظرات نسبت به این امر بسیار متفاوت است. در یک مصاحبۀ غیرتخصصی و غیررسمی دیگر نظر شخصی شماری از اساتید و صاحبنظران را در این رابطه جویا شدیم که در این بین هیچ یک به صراحت موافق افشای نام نیستند. شرح کامل نظرات در زیر آمده است:
فرد1: «نام بردن از افراد می‌تونه یک تهمت به حساب بیاد و باید ثابت بشه، تا زمانی که سرقت علمی ثابت نشده، اگر نامی ببریم، فردی که ازش نام بردیم می‌تونه شکایت کنه که بهش تهمت زدیم. حتی زمانی هم که سرقت علمی افراد ثابت بشه. هیچجا نخوندم که باید نام فرد رو افشا کنیم. افشا کردن نام سارقان، تنها به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با سرقت علمی مطرح شده. در نمودارهای کپ که نگاه کردم، در هیچ مرحله‌ای در مورد رسانه‌ای کردن سرقت علمی و افشای نام سارق حرفی نزده».
فرد 2: « اگر این سرقت آگانه و از روی قصد سوء استفاده صورت گرفته باشد باید ابتدا به بالاترین مقام سازمان متبوع وی نامه مستند و موجه نوشت. اگر فردی از این سرقت آسیب دیده باشد می تواند به دادگستری شکایت کند»
فرد 3: «باید از یک حقوقدان بپرسید.به نظرم بستگی دارد منظور از افشا چه باشد. اگر چیزی هم سنگ عمل خود متقلب باشد منطقی است. مثلا اگر کسی در مقاله‌ای در مجله ای منتشر کرده و در آن مرتکب سرقت شده میتوان یادداشتی در همان مجله منتشر کرد که بیان کند که مقاله وی حاوی سرقت بوده است و یا کمی بیشتر ولی اینکه برای چنین کاری در همه جا اعلام شود که فلان شخص سرقت علمی کرده به نظرم شاید منطقی نباشد. اگر کار فرد جنبه یا تبعات عمومی و اجتماعی داشته است باید افشا شود. وزارت علوم برای خود احتمالا قوانینی دارد».
فرد 4: «بسیاری از موارد سرقت علمی ناخواسته است و تا زمانی که مشخص نشود که تعمدی در کار بوده صلاح نیست. با این وجود شرع نیز حساسیت خاصی روی آبروی افراد دارد که باید به آن توجه شود. در ضمن جامعه ما هنوز آموزش‌های لازم را ندیده است و لذا بستر هر نوع خطا فراهم است.»
فرد 5: «اگر نقد کتاب باشد موارد سرقتی را میتوان رسما اعلام کرد. اما به عنوان یک خبر در گروه‌های بحث و سایتها و مطبوعات باید با احتیاط با این مسئله برخورد شود. اگر شخص خاطی دانشگاهی باشد میتوان مورد سرقتی را با ذکر مستندات به دانشگاه معرفی کرد. محلهای مختلفی برای معرفی فرد خاطی وجود دارد ولی باید احتیاط کرد».
فرد 6: « اگر به کمیته اخلاق نشر (COPE)مراجعه فرمایید، در روندنما (فلوچارت) اخلاق انتشارات خود، رهنمودهایی برای انواع مقابله با بی‌اخلاقی‌های پژوهشی دارد که تقریباً فرایند همة آنها از یک اصل پیروی می‌کند: «ارشاد فرد، پیگیری برای ارشاد فرد، پیگیری‌های بعدی و در نهایت اطلاع به نشریه یا سازمان متبوع وی». یعنی افشای نام افراد در رسانه‌ها، اصلاً توصیه نشده و به آگاهی‌رسانی به سازمان، نشریه یا هر نهاد دیگری که آگاهی آنها ضروری است، بسنده شده است. آن هم در شرایطی که ارشاد، به تنهایی سودمند نیفتد».
فرد 7: «اگر دفعهی اول باشد و فرد ناشیانه و غیرعمدی مرتکب سرقت علمی شده باشد باید وی را آگاه ساخت و ویرایش متن و استناد به متون را برعهده گیرد. ولی اگر این کار به صورت عمدی از سوی یک فرد و به صورت مکرر رخ دهد، در محملهای مرتبط باید ذکر شود تا جلوی این اقدام عامدانه و نادرست وی گرفته شود».
فرد 8 (یک مشاور حقوقی): «در قانون چیزی مبنی بر افشای نام وجود ندارد، چرا که شخص ولو اینکه سرقت هم کرده باشد میتواند شکایت کند. در این موارد باید به سازمان متبوع گزارش داد».
توضیح: لازم به ذکر است حتی فردی که نام وی افشا شده است (به دلیل این که هنوز اتهام او ثابت نشده است و مجرم شناخته نمی‌شود) حق شکایت نیز دارد.
بنابراین از جمعبندی نظرات متخصصان چنین برمیآید که در صورتی که با سارق علمی مواجه شدیم، بهتر است با پرهیز از شتابزدگی، نخست، از سوی مبادی ذی‌ربط به فرد تذکر داده شود، در صورتی که تکرار و بیتوجهی از سوی نویسندۀ خاطی دیده شد، به سازمان مربوطه و متبوع وی گزارش داده شود و اگر هم قرار است افشای نام صورت گیرد در محملهای مرتبط و مربوط به سازمان نویسندۀ خاطی این امر باید اتفاق بیفتد.
* متن حاضر از پایان‌نامه‌ای با مشخصات ذیل استخراج شده است:
عباسیان زهره. بررسی دانش، نگرش و عملکرد سردبیران نشریات علمی-پژوهشی دانشگاههای علوم پزشکی شهر تهران در مورد سرقت علمی[پایاننامه]. [تهران]: دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی؛ 1394. 150ص.
