« مجمع البحرين» اثر شيخ فخرالدين طريحى در موضوع لغت به تدوين معانى لغات غريب قرآن و احاديث ائمه طاهرين( ع) پرداخته و رواياتى را كه از طريق شيعه اماميه روايت شده و ناشناخته مانده به زبان عربى توضيح داده است. اين اثر در موضوع خود بى‏نظير و داراى جايگاه ويژه‏اى است.

علامه طريحى در سال 1079 ق براى پر كردن جاى غريب الحديث شيعه، به اين كار عظيم اقدام كرد و از كتابهاى بى‏نظيرى در زمينه لغات قرآن و حديث بهره برد.

ساختار:

متن كتاب به سبك صحاح اللغة جوهرى مرتب شده است با اين فرق كه در« مجمع البحرين» براى سهولت در جستجو براى الف و همزه، ابوابى جداگانه اختصاص يافته است. واژگان كتاب بر اساس ترتيب حروف هجايى و بر مبناى حروف اصلى كلمات تنظيم شده است؛ بدين صورت كه معجم برابر تعداد حروف الفباء به 28 كتاب و هر كتاب نيز به ترتيب حروف اصلى كلمه به ابوابى تقسيم شده‏است.

گزارش محتوا:

مولف در مقدمه كتاب به وجوب آموختن زبان عربى و انگيزه تاليف پرداخته است. سپس كتبى كه مورد استفاده قرار داده را مى‏شمرد كه از آن جمله است: صحاح جوهرى، غريبين، الدر النثير، نهاية ابن اثير، شمس العلوم، القاموس، مجمع البحار المأنوس، فائق اللغة، و أساسها، المجمل من أجناسها، المغرب الغريب، و شرح النهج العجيب. در پايان نيز سبك تاليف خود را توضيح مختصرى مى‏دهد.

ايشان در متن كتاب به ترجمه واژگان در ضمن كتاب‏هايى مى‏پردازد. هر كتاب حاوى بابهايى است كه لام الفعل آنها همان حرف است؛ آن‏گاه در هر كتاب به تعداد حروف هجا، بر مبناى فاء الفعل، باب ذكر شده است و هر باب نشان دهنده كلماتى است كه در ذيل آن باب، فاء الفعلشان همان حرف خواهد بود و در چينش كلمات ذيل هر باب، محوريت با عين الفعل مى‏باشد و آن نيز به ترتيب حروف الفبا از آغاز تا پايان خواهد بود، بدين ترتيب كلمات رباعى و خماسى بعد از ثلاثى قرار مى‏گيرند. مثلا« قبا» كه نام مسجدى مى‏باشد ابتدا بايد رجوع به لام الفعل مى‏شود كه الف( همزه) است در مرحله بعد فاء الفعل آن كه حرف« قاف» است، مراجعه مى‏شود؛ يعنى به كتاب الالف و باب القاف.

ترجمه واژگان با حرف الف در جلد اول آغاز و در جلد ششم به اتمام رسيده است. نويسنده در انتهاى اين جلد در يك بخش الحاقى 27 فائده ذكر مى‏كند كه در فائده اول فرق بين حديث قدسى و قرآن را متذكر مى‏شود، سپس در فائده‏هاى بعدى بعضى از قواعد عربى را بيان مى‏كند؛ مثلا در بعضى از كلمات فاعل به معناى مفعول بيان مى‏شود؛ مثل:« لا عاصم اليوم»؛ يعنى: لا معصوم، و« حجابا مستورا»؛ يعنى حجابا ساترا.

لازم به ذكر است كه در اين كتاب ابتدا آيات قرآن و احاديث و بعد از آنها مطالب مورد نياز- كه اشاره كردن به آن لازم بوده- مورد پژوهش قرار گرفته است؛ مانند اشاره به نامهاى انبيا، محدثان، پادشاهان و شخصيت‏هاى معروف تاريخى و موارد غير لغوى ديگرى؛ همچون تفسير، عقائد و شرح حديث. در حقيقت مى‏توان اين كتاب بى‏نظير را راهى به اقيانوس بيكران علوم قرآنى و حديثى دانست. محققان ژرف‏نگر بايد« مجمع البحرين» را از دو بعد مورد عنايت قرار دهند؛ يكى از بعد لغوى، كه در ميان اكثر پژوهشگران به اين موضوع اشتهار دارد و دوم جنبه دائرةالمعارفى بودن اين كتاب.

نويسنده در ادامه نكاتى را در مورد بعضى از آيات در ده صفحه بيان كرده، كه از ديد اوليه ممكن است اشتباه در ترجمه و يا در قاعده زبان عربى شود؛ ولى با دقت لغوى مشكل بر طرف مى‏شود. در پايان، چهار فائده‏ى ديگر را بيان مى‏كند؛ اولين فائده در ذكر فِرَق معتزله است، دومين فائده: تعداد نقباء( بزرگان قوم) پيغمبر اكرم( ص)، سومين فائده: حالات و تشبيهات قلب، و در آخر: فائده الف مقصوره را ذكر مى‏كند.

وضعيت كتاب:

تا كنون، كتاب از سوى محققان در شهرهاى مختلفى به زيور چاپ آراسته شده است؛ از جمله چاپهاى تهران در سال 1266 ق، نجف در سال 1386 ق، بيروت و چاپ موسسة البعثة سال 1414 ق در سه جلد را مى‏توان نام برد.

مقدمه مولف و متن كتاب.