موضوع : بررسي خانواده متعادل در نهج البلاغه
نام محقق:فاطمه داوود آبادي
چكيده
خانواده اولين و مهمترين نهادي است كه زن و مرد باهم فكري و تفاهم همراه با مهر و محبت آنرا تشكيل مي دهند. ر منابع اسلامي اعم از آيات و روايات صادر شده ار حضرات معصومين(عليه السلام) خانواده از جايگاه والاو بسيار ارزشمندي برخوردار گشته است .بنابر اين با تاوجه به گستره ،زوايا و رويكرد هاي مختلف خانوداه و مباحث آن،در اين تحقيق سعي شده تنها به عوامل متعادل و تحكيم بخش خانواده با تمسك به كلمات و سلوك امام علي(عليه السلام)مورد بحث و تبيين واقع گردد.
كليد وا‍‍‍‍‍ژه ها: خانواده -تعادل-خانواده متعادل_نهج البلاغه
مقدمه
مساله ازدواج و تشكيل خانواده از مسايل بسيار مهم حيات انساني و مورد بحث همه اديان و مذاهب،و علماي تربيت،جامعه شناسيو روان شناسي و فلاسفه و صاحبان مكاتب و انديشه هاست.موضوع و ابعاد آنمورد بررسي در همه محافل مذهبي و غير مذهبي است.
بررسي هاي برخي از روانشناسان اجتماعي نشان داده است كه امر خانواده در نزد برخي از حيئانات عالي هم رواج دارد ولي صورت عقلاني و پايدار آن در جامعه انساني ديده ميشود.مساله خانوادهدر زندگي انسانها نقطه عطفي مهم است كه صدها پيروزي و شكست ،كاميابي و ناكامي انسان ها بدان مربوط مي شود…
خانواده متعادل مطلوب ترين و مناسب ترين نوع خانواده از ديدگاه حضرت علي (عليه السلام) است زيرا خانواده متعادل سبب آسايش و نشاط و ارضاي نياز هاي افراد از جمله نياز هاي جسمي و نياز به محبت و احترام متقابل و نياز به امنيت مي باشد از طرفي همكاري و تعاون ،گذشت و ايثار و هماهنگي و يكرنگي افراد خانواده و امتزاج زوج هاي آنها را بيشتر كرده و اتصال دو درياي نيرو(پدر و مادر)قدرت حيات و نشاط آنها را براي رسيدن به رهنمود هاي عالي خانواد بيشتر مي كند.
مفهوم شناسي واژگان
خانواده: كانوني است شكل گرفته بر پايه ي پيمان مقدس ازدواج كه با حضور فرزندان،روابط اعضاي خانواده،گسترده تر و تاثير گذاري مثبت يا منفي آنها بر يكديگر بيشتر ميشود.در مجموع خانواده ،مركز هر گونه ثروت مادي و معنوي و كانوني براي پرورش شخصيت انسانهاست براي خانواده از لحاظ كاركرد و جهان بيني هاي مختلف ،تعاريف گوناگوني از سوي انديشمندان و متفكران ارائه شده است(تبريزي،مصطفي.فرهنگ توصيفي خانواده و خانواده در ماني).
تعادل: تعادل به معني ميانه روي و حد وسط هر چيزي را گرفتن مي باشد .پديده يا شي رازماني داراي تعادل و توازن مي دانيم كه حداقل برخي از ويژگي هاي ذيل را دارا باشد.
-(نقطه)مركز ثقل آن،مشخص و معلوم است
-شي متعادل،پس از مختصر حركت و يا ضربه وارده ،واژگون نمي شودو مجدد به تعادل پايدار خود بر ميگردد(شرفي،محمدرضا.خانواده متعادل ص:39).
خانواده متعادل:تصوير واقع بينانه از خانواده متعادل،نوعي بصيرت و اعتماد به نفس در انسان مي آفريند.منظور از خانواده متعادل ،سازمان فاقد عيب و نقص نمي باشد،بلكه اين مفهوم به شبكه اي از روابط متقابل اطلاع مي شود كه اعضاي آن در گير با مشكلات و موانع احتمالي بوده و ضع هاي كم و بيش قابل اعتنايي نيز دارند ليكن در مقابله با موارد مذكور،شيوه منطقي اتحاذ ميكنند و براي مسايل،اهميتي در خور آن قائل مي شوند(تناسب بين كنش و واكنش)و در برابر موقيت هاي دشوار كه ناگذير از انتخاب باشند، تصميم به موقع مقتض اتخاذ ميكنند.
به طور خلاصه ،خانواه متعادل به مجموعه اي اطلاق مي شود كه علاو بر حفظ موقعيت و جايگاه هر يك از اعضاي آن داراي ويژگي هاي ست كه به طور خلاصه در اين تحقيق به آن ميپردازيم
(شرفي،محمدرضا.خانواده متعدل ص"41)
نهج البلاغه: نام كتابي است از حضرت علي (عليه السلام)كه مشتمل بر سه بخش ،خطبه ها ،نامه ها و كلمات قصار حضرت مي باشد.
ویژگی خانواده متعادل
1) بینش تکاپویی: در خانواده متعادل زن و مرد از بینش تکاملی و تحولی برخوردارند. این ویژگی فرد را بر می‌انگیزد تا نقطه نظر ثابت و غیر قابل تغییری نسبت به همسر خود اتخاد ننمایدمحمدرضا، شرفی، خانواده متعادل، ص 48.
2) توجه به اهداف ارزشمند: خانواده‌ی متعادل برای زندگی خود ارزش قائل بوده و زندگی را فدای امور پوچ و بی‌ارزش و ناپایدار و زودگذر نمی‌کند. هر فردی برای داشتن خانواده‌ی سالم باید هدف زندگی خود را درک کند. در روان‌شناسی هدف روشن به همراه اندیشه‌ی مثبت، نقطه‌ی شروع موفقیّت است.
3) تفاهم: اگر بتوانیم خود را در نقطه‌نظر همسرمان قرار دهیم، به گونه‌ای که نحوه‌ی تفکر و بینش او را نسبت به مسائل، عیناً درک نموده و از دیدگاه او نسبت به مسائل و دنیا بنگریم، به مرز تفاهم با همسر خود رسیده‌ایم.
4) منطق و حق سالاری: امام علی7 فرمودند: «از نشانه‌های فرد با ایمان این است که غرض او از سخن گفتن، زورگویی و فخرفروشی و تحمیل به دیگران نیست.»
5) شادکامی: در کلام خداوند است که در مورد عظمت پیامبر6 می‌فرماید: «مرحمت خدا تو را با خلق مهربان و خوش‌خوی گردانید و اگر تندخو بودی مردم از گِرد تو متفرّق می‌شدند…» قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه‌ای، تهران، آدینده نگار، چاپ نهم، 1387، سوره آل عمران/ 159. خانواده متعادل برای تعادل در زندگی و کامیابی هر چه بیشتر، از خوش‌خلقی و گشاده‌رویی و چهره‌ای پرنشاط استفاده می‌کنند
6) انتقاد سازنده: انتقاد در فضای سالم و صمیمانه می‌تواند راهی برای رسیدن به کمال باشد. امام صادق7 می‌فرمایند: «محبوب‌ترین برادرانم در نزد من آن است که عیب‌هایم را به من هدیه دهد.» . حسین، مظاهری، اخلاق در خانه، قم، اخلاق، 1368ش، ص 225.
7) خودشکوفایی و دیگر خودشکوفایی: اعضاء خانواده متعادل به پیشرفت و رشد شخصیت همدیگر علاقمند هستند و زمینه را برای تحقق این امر فراهم می‌نمایند.
8) مثبت‌گرایی: یکی از مؤثرترین و کارسازترین ویژگی‌ها در خانواده متعادل مثبت‌گرایی است و افراد همواره تفکری مثبت نسبت به کارهای یکدیگر دارند.
9) رازداری: امام صادق7 فرمودند: «سینه خردمند، صندوق راز توست.» در خانواده متعادل رازهای درون خانواده نزد دیگران فاش نمی‌شود.
10) مشارکت و همکاری: در تعالیم اسلامی، کار زن یا مرد در خانه ارزش معنوی زیادی دارد و موجب اجر و پاداش در پیشگاه الهی می‌شود. در حدیثی آمده است: «هر زنی جرعه آبی به دست شوهر دهد، بیش از یک سال عبادت ثواب دارد.»
همسران متعادل کسانی هستند که بتوانند در تمام مسائل زندگی خود احساس مشارکت و سهیم بودن نمایند. حسین، انصاریان، نظام خانواده در اسلام، قم، هاجر، 1384، ص 248.
عوامل استحکام در خانواده متعادل
· هدف شناسی: بدیهی است هدف داشتن، آرامش و پایه‌ریزی کانون خانواده سالم است. از دیدگاه اسلام هدف ازدواج صرفاً کام‌جویی جنسی نیست، بلکه تشکیل کانون سالم و متعادل خانوادگی است.
· معیار انتخاب همسر: مهمترین آنها شامل ایمان و اخلاق، کفویت، اصالت خانوادگی است. رسول اسلام6 به تمامی پیروان خود فرمودند: «کسی که با زنی به خاطر مال و دارایی او ازدواج کند، خداوند او را به حال خود واگذار می‌کند و کسی که به خاطر جمال و زیبایی با او ازدواج نماید، در او امور ناخوشایند خواهد دید! و کسی که به خاطر ایمان و ارزش‌های دینی با او ازدواج نماید، خداوند همه‌ی آن را برای وی فراهم می‌کند.»
همچنین در آیات قرآن، ازدواج با مشرک و کافر نهی شده است چرا که همتای مؤمن نیست. تکیه‌ی اساس اسلام در کفویت، بیشتر بر مسأله ایمان و اعتقاد است.
اسلام تأکید دارد که درباره‌ی سوابق خانوادگی همسر تحقیق لازم صورت گیرد، به خصوص، مراتب ایمانی و اخلاقی او در نظر گرفته شود. در عین حال روانشناسان و متخصصان خانواده شرایط و ملاک‌هایی برای ازدواج موفق توصیه می‌کنند این توصیه‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: الف: ویژگی‌های شخصی ب: ملاک‌های ازدواج که برخی از آنها را اشاره کردیم.
· آگاهی پس از ازدواج: بدیهی است برای موفقیت در خانواده باید اعضای خانواده احساس مسئولیت کنند و به وظایف خود عمل کنندو حقوق یکدیگر را رعایت نمایند و این مهم هنگامی مقدور است که زن و شوهر از حقوق خود و همسرشان به خوبی و وضوح آگاهی یابند.
بعضی از حقوق مرد بر زن شامل اطاعت، تمکین، نیاراستن خود برای غیرشوهر، بدون اجازه‌ی شوهر از خانه بیرون نرود و بعضی از حقوق زن بر شوهر شامل حق نفقه و تأمین معیشت، آراستگی، احترام به زن می‌باشد.
پیامبراکرم (ص) فرمودند: «حق زن بر شوهرش این است که وقتی غذا می‌خورد به او نیز بخوراند، آن‌گاه که لباس مناسبی می‌پوشد به همسرش نیز بپوشاند. بر صورت او ضربتی نزند، و به او سخن زشت و ناروا نگوید و محدود نمی‌کند او را مگر در خانه، که زن باید به اجازه‌ی شوهر از خانه خارج گردد.»
امام باقر(ع) می‌فرمایند: «زنی به خدمت پیامبر اکرم(ع) آمد و پرسید: حق شوهر بر همسرش چیست؟ پیامبر اسلام6 فرمودند: از شوهرش اطاعت کند و نسبت به او عصیان و سرکشی ننماید؛ از ثروت او مگر با اجازه و رضایتش انفاق نکند؛ بی‌اجازه‌ی او روزه‌ی مستحبی نگیرد؛ نفس خویش را از او باز ندارد، اگرچه بر پشت شتر باشد؛ بدون اجازه و رضایت او از خانه خارج نگردد.»
پس اگر زن و شوهر به وظایف اسلامی و اخلاقی خود آگاه باشند و آن را به کار ببندند کانون خانواده همیشه گرم و با محبت است و فرزندانشان خوش‌اخلاق و با شخصیت بار می‌آیند و برعکس اگر به وظایف خود عمل نکنند بداخلاقی و سردی و بی‌رغبتی بر آن خانواده سایه می‌افکند و در اثر کشمکش‌های دائمی پدر و مادر، فرزندان هم تندخو و بی‌شخصیت پرورش می‌یابند.
· آشنایی با تفاوت‌ها: مسئله اصلی این است که همواره اختلاف‌سلیقه و تفاوت‌های فردی وجود دارد و زوج‌ها باید حاضر شوند تفاوت‌های فردی را بپذیرند و اختلافات زناشویی را در یک فضای محرمانه و صمیمانه مطرح کنند. برخی از این تفاوت‌ها از لحاظ جسمی و فیزیولوژیکی مانند اینکه مرد به طور متوسط درشت‌اندام‌تر و زن کوچک‌اندام‌تر، مرد بلندقدتر و زن کوتاه‌قدتر است. برخی دیگر از لحاظ روحی و روانی است مانند اینکه زن توجه بیشتری به جزئیات دارد و مرد کلی‌نگر است و برخی دیگر از نظر احساسات نسبت به یکدیگر است مانند اینکه مرد می‌خواهد شخص زن را تصاحب کند و در اختیار بگیرد و زن می‌خواهد دل مرد را مسخر کند. مرتضی، مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 165
· آشنایی با روان‌شناسی زن و مرد: برای شناخت ریشه‌ی اختلافات زناشویی باید با روان‌شناسی زن و روان‌شناسی مرد آشنا شد. به عنوان نمونه باید مردها بدانند که زن‌ها دوست دارند که مردان با آنها صحبت کنند هنگامی که مردان با آنها صحبت نمی‌کنند یا به حرف‌های زن‌ها پاسخ نمی‌دهند آنها احساس محبوب نبودن و مهم نبودن می‌کنند. بابارا دی، آنجلیس، رازهایی درباره‌ی زنان که هر مردی باید آنها را بداند،، ص 337 یا اینکه زن‌ها باید بدانند که برای مرد طلب راهنمایی و نصیحت نشان ضعف است؛ زیرا او احساس می‌کند باید به تنهایی مشکل خود را حل نماید.
عوامل تحکیم خانواده از دیدگاه امام علی (عليه السلام)
خانواده خمیرمایه و سنگ بنای جامعه بزرگ انسانی است. حکمت الهی بنابر فطرت و آفرینش انسانها طوری نظام مند آفریده شده است که برای رشد و شکوفایی و رسیدن به آرامش و امنیت روانی نیاز به تشکیل خانواده منوط گشته است. در رابطه با زندگی امیر المؤمنین علی (ع) و برترین بانوی عالم حضرت فاطمه به خود اختصاص داده است. از این رو ما در این فراز به شمارش و تبیین عوامل تحکیم خانواده می پردازیم :
1ـ تعاون و همکاری و تقسیم کار
در یک خانواده منسجم، پویا و اعتدال گرا هر یک از اعضاء در کارها و رفع سختی ها و مشکلات با هم دیگر مشارکت و همکاری دارند. ضروری ترین عامل در استواری هر کانون انسانی، (تقسیم کار) است و در تعیین چگونگی تقسیم کار، بیش از هر چیز می باید به استعدادهای تکوینی مرد و زن نظر داشت و چنین دقت نظری بدون بهره گیری از افق برتر وحی امکان پذیر نخواهد بود.از سویی علی بن ابی طالب ع) در خانه با همسرش زهرا(س) همکاری می کرد. کار خانه را زهرا به اختیار خودش انتخاب کرده و علی (ع) به او تحمیل نمی کند. در عین حال علی (ع) می خواهد فشاری بر همسر عزیزش وارد نیاید (و در کارها به او کمک می کن.
هنگامی که رسول خدا (ص) پیشنهاد تقسیم کار در منزل امام علی (ع) را می دهند، حضرت فاطمه (س) مسرور شده و رضایت خویش را این گونه ابراز می نمایند: «فَلَا یَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّهِ ص تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال ؛جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار [کار منزل برعهده زهرا (س) و تدبیر امور بیرون بر عهده علی (ع)] تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم ، چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، بازداشت.»
2-پراكندگي محبت
خانه ای که جوّ حاکم بر آن سرشار از محبت، عاطفه، تفاهم، آرامش و احترام باشد، افراد متعادل و با شخصیت رشد یافته ای ، سر بر می آورند. اما خانه ای که روح فرزندان خود را از کینه توزی، تغذیه می کند که اساس آنها ترس و خشم است. چنین خانواده ای کاروانهایی از افرد منحرف و جنایتکار به سوی جامعه سرازیر می کند. اگر نیک بنگریم خواهیم دید که آن خانه ی گلی و خشتی که علی و فاطمه (صلوات ا… علیهم) در آن زیسته اند و فرزندانی چون جوانان اهل بهشت ، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) را تربیت نموده اند، در سایه ی محبت الهی و عطر الفت و پاکدامنی بوده که بوی آن هنوز هم انسانها را شیفته ی خود می سازد. پس محبت مانند آبی است که به گیاه می رسد، اگر نباشد گیاه می خشکد و اگر بیش از حدّ شود ریشة گیاه می گندد و خراب می شود و گیاه می خشکد.
قرآن کریم محبّت نسبت به یکدیگر را این گونه سفارش می نماید: « إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا؛آنان که ایمان آورده اند و شایسته ها انجام داده اند خداوند بخشایشگر برایشان دوستی قرار می دهد. و یا در آیه ای دیگر به محبت و علاقه بین همسران تاکید شده است. «وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَة ؛«در میان شما با همسرانتان دوستی قرار داد و مهر افکند». و به قول مولانا جلال الدین رومی؛
از محبت تلخها شیرین شود ازمحبت مِسها زریّن شود.
3ـ ابراز و اظهار علاقه در خانواده
صفای زندگی به حاکمیت عشق و علاقه بر محیط زندگی و معاشرت است و اگر دوستی وعلاقه نباشد، زندگی جهنمی سوزان و فضایی سرد و بی روح خواهد شد. ابراز عشق ومحبّت در محیط خانواده میان زن و مرد و نیز نسبت به فرزندانشان خانه را به بهشت تبدیل می کند.
چه دوزخ های سوزانی که کمبود محبت و عاطفه فرزندان از جانب والدین است و حسرت شنیدن عزیزم، دلبندم، تو را دوست دارم و… سالها بر دل کودکان می ماند و گرفتار عقده کمبود محبّت می شوند.اگر اظهار علاقه در خانواده بنا به هر دلیل و توجیهی ترک شود، بایستی خود را آماده روئیدن علف های هرز در کنار گل زندگی نمود. پس سخنان زشت و نیش دار، عیب جویی ها و ظن و گمان های ناروا در مورد یکدیگر بازارش گرم خواهد شد.
ما در سیره و رفتار خانواده امام علی(ع)طبق آنچه از تاریخ و روایات در دست داریم حتی یک مورد هم سراغ نداریم که رفتارها و برخوردها از مدار محبت و علاقه و آن چیزی که مرضی خداوند است، خارج شده باشد. وجود حضرت زهرا (س) به قدری برای حضرت علی (ع) مایه آرامش و خشنودی بود که امام علی (ع) در این باره می فرمایند :« وَ لَقَدْ کُنْتُ أَنْظُرُ إِلَیْهَا فَتَنْکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان ؛من که به چهره زهرا نگاه می کردم، همین نگاه هر گونه غم و اندوه رااز من بر طرف می نمود ».
4ـ دینداری و پایبندی به تعهدات اخلاقی و اعتقادی
برای یک زندگی سالم و با آرامش رعایت تناسب از نظر ارزش های اخلاقی و اعتقادی امری مسلّم است. چنانکه تقریبا اکثر افراد با انتخاب لباس خاص با توجه به آیه« هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُن؛در واقع نوع بینش و طرز تفکر خود را بروز و آشکار می سازند و در صورت عدم تناسب باعث احساس نامطلوب و مشکلات فراوانی را با خود به همراه خواهد داشت. مولا علی (ع) در همین زمینه می فرمایند: «ِ عَلَیْکُمْ بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّهُ مَنْ رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُه ؛برشما باد پوشیدن لباس های ضخیم، زیرا کسی که جامه اش نازک باشد، دینش نازک شود.» از این رو عدم تناسب بین فرد و همسر او که همچون لباس دائمی است مشکلات روانی و نیز زمینه انحراف فکری و اعتقادی را به دنبال خواهد داشت.بنابراین پیشوایان دینی بحث کفویت زن و مرد را مطرح کرده اند.
5-عدالت در خانواده
دین اسلام بر رعایت مساوات و عدالت در خانواده ، تأکید فراوانی نموده و از هرگونه تبعیض و امتیاز بیجا به برخی یا یکی از فرزندان به شدّت منع نموده است. همچنین از تبعیض بین دو جنس دختر و پسر و محبت بیش از اندازه به پسران که ریشه در عصر جاهلیت داشت، پدر و مادر را تنبه می دهد. امام علی (ع) می فرمایند: « ان النبی«صلی الله علیه و اله» ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله (ص): فهلّا و اسیت بینهما؛پیامبر (ص) کسی را دید که دو فرزند داشت. یکی را بوسید و دیگری را رها کرد [در این هنگام] پیامبر خدا [به وی] فرمود: « چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟!» با توجه به این حدیث نورانی، عدالت ورزی حتی در محبت و بوسیدن فرزندان بایستی رعایت شود تا مانع از حسادت و کینه ورزی آنان نسبت به هم شویم.
. 6-گفت و گوی صمیمی
درخانواده ها ی صمیمی و موفق، همواره بستر لازم برای گفت و گوهای شاد و جذاب فراهم است. نگرش مثبت به مسائل، دادن فرصت اظهار بیان برای تک تک اعضای خانواده و رعایت اصل مهارت گوش دادن بدون قضاوت و پیشداوری و ارزیابی سریع، سبب رشد و احساس هویت و شخصیت خانواده را به دنبال دارد. متأسفانه با همه گیر شدن تکنولوژی و فناوری، از جمله اینترنت و ماهواره و … ارتباط کلامی خانواده ها به کمترین حدّ خود نزدیک می شود و به عبارتی بهتر خانواده از یک فضای صمیمی ،ارتباط نزدیک ،تبادل افکار و حل مشکلات به سپری کردن اوقات در زیر یک سقف مبدل گشته است.بنابراین صحبت کردن با چهره بشاش موجب می شود تا رایحة دل انگیز دوستی، فضا و محیط خانه و خانواده را معطر گرداند. و امام متقیان علی (ع) می فرمایند: «َ أَجْمِلُوا فِی الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِیلَ الْجَوَاب ؛ زیبا خطاب کنید ،تا جواب زیبا بشنوید »
7ـ آموزش و افزایش اطلاعات در خانواده
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در قالب وصایای خود و در فرآیند آموزش فرزند جوان خویش به امام حسن مجتبی (ع)در نامه 31 نهج البلاغه که مشتمل بر سفارش های ناب و ظریف و نکات اخلاقی- تربیتی است، به تبیین و تصویر درستِ رابطة بین پدر که یکی از ارکان مهم تشکیل دهنده خانواده است با فرزندان که میوه دل و گل خوشبو خانواده هستند، می پردازد.بنابراین به موارد کلیدی که از سوی والدین باید به فرزندان منتقل شود را، اجمالاً اشاره می کنیم.امام می فرمایند:« وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِه ….؛ ابتدا خواستم (تربیت) تو را به تعلیم کتاب خداوند و بیان آن و مقررات و احکام اسلام و حلال و حرام آن آغاز کنم ». از این رو هر معلم و مربی و یا هر پدر مهربانی که واقعاً دلسوز فرزند خود باشد، در قدم نخست و قبل از آلوده شدن دل و درون ، باید حقایق دین را به فرزند خود بیاموزد وگرنه اگر تعلل نموده و این مهم را به تأخیر بیندازد، دل جوان به عقاید انحرافی آلوده می شود و اصلاح کردن وی، زحمتی دو چندان می طلبد.
الف. کلیدهای اساسی آموزش در نامه 31
اگر محورهای عمده سفارش های امام علی (ع) را در مورد آموزش فرزند جوان خویش (امام مجتبی) مورد مداقّه قراردهیم، به این نکات کلی زیر می رسیم:
1. موانع و آفت دوستی (لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِین ) 2. علت تأخیر اجابت دعاها (لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِل ) 3. تسویف، آفت موفقیت و مغتنم شمردن فرصت ها (بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّه ) 4. احترام به اقوام و خویشان (وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَک ) 5. عدم اعتماد به آرزوها (َ وَ الِاتِّکَالَ عَلَى الْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوْکَی ) 6. باز بودن باب توبه (و فتح لک باب المتاب) 7. راه های مقابله با مشکلات (فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیق ) 8 . راه تقویت دل ( احی قلبک بالموعظه و …) 9. شرایط تحصیل علم (َ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَا یَنْفَع ) 10. مسئولیت به قدر توان. (فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِکَ فَوْقَ طاقتکِ )
ب. افراط و تفریط در آموزش فرزندان
امروزه اکثر خانواده ها در مسئله آموزش و تربیت فرزندان کودک و جوان خویش با سر در گُمی و افراط و تفریط مواجه هستند. خانواده ها فکر می کنند هرچه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را بر آورده سازند، فرزندانی شایسته و نیکو خواهند داشت ،اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی آورد و با چشم خویش نظاره گر طغیان و انحراف آنها هستند. بنابراین با تأسی به سفارش های نورانی و حکیمانه ی امام متقیان علی (ع) زمینه را برای شکوفایی گلهای زندگیمان فراهم سازیم.
8ـ توجه به ظرایف روحیات همسر
زن و مرد در کانون گرم خانواده با درک روحیات یکدیگر می توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند و در این مسیر درک و توجه به روحیات ظریف زن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. بنابراین هر کلمه، گفتار و حرکت، در بر دارنده بار عاطفی و روانی خاصی است که تاثیر مثبت و منفی مستقیمی می تواند ایجاد نماید. از این رو همسر خانواده دوست دارد در ارتباط با او صحبت محترمانه با عواطف سرشار از محبت و احترام دریغ ورزیده نشود.شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است به او بنگرد. امام علی (ع) در شأن حضرت زهرا (س) و رضایت از او می فرمایند : « فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَکْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغْضَبَتْنِی وَ لَا عَصَتْ لِی أَمْرا؛سوگند به خدا من زهرا را تا هنگامی که خداوند او را به سمت خود برد خشمگین نکردم در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم ،او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ گاه مرا نافرمانی نکرد ».
9ـ سازگاری
سازگاری عبارت از اینکه زوجین با کم و زیاد هم از حیث های گوناگون بسازند و با رفاقت و همدلی کمبودهای یکدیگر را برطرف نمایند. پس برای داشتن یک زندگی به دور از تنش و پرخاش باید از موشکافی عیوب و ایرادهای احتمالی همدیگر و به رخ کشیدن آنها جدا اجتناب کنند و عیب پوشی و سازگاری را سر لوحه ی زندگی قرار دهند. همچنین زن و مرد بایستی مصلحت زندگی شان را بر منفعت شخصی ترجیح دهند و از آن بالاتر مصلحت زندگی خودشان را به خاطر دخالت اطرافیان پایمال ننمایند. امام علی (ع) در مورد: « الزَّوْجَةُ الْمُوَافِقَةُ إِحْدَى الرَّاحَتَیْن ؛زن سازگار یکی از دو آسایش است
10ـ پرهیز ازتقاضاهای نامقدور
امروزه یکی از مشکلات رایج در خانواده ها این است که امکانات زندگی خودشان را با وسایل و امکانات زندگی دیگران مقایسه می کنند در نتیجه انتظار و توقع شان بیشتر از توان مالی همسرشان می شود و این مسئله موجب احساس سرشکستگی و عدم لذّت بردن از زندگانی خود می شود. از این رو زمینه و ریشه بسیاری از درگیریها و نزاع ها در محیط خانواده ناشی از چشم هم چشمی هاست. از جمله ضررهای تقاضاهای نامقدور در کانون خانواده عدم تعادل مالی است که موجبات قرض، ربا، اقساط با مبالغ درشت و ناتوانی در پرداخت آن را به خانواده تحمیل می کند. حضرت علی (ع) در همین مورد می فرمایند : « کَثُْرَة السُّؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال ؛در خواست زیاد ، ملال به بار می آورد ».
11ـ تشویق و ترغیب
خصلت تشویق و ترغیب در خانواده یکی از مهم ترین رموز رشد ، نشاط،هم افزایی و تحکیم آن را در پی دارد. گاه چنان فضای تحقیر ، تنبیه و سرزنش در خانواده پیدا می شود که جرأت اظهار نظر کردن و تکاپو را از اعضای خانواده می گیرد و گاه چنان تشویق های بی مورد و بیجا صورت می گیرد که سبب توقعات بیش از حدّ می شود. از این رو جایگاه تشویق در خانواده ها بسیار مغتنم است که متاسفانه مورد غفلت و بی توجهی قرار می گیرد. امام علی (ع) در عهد نامه ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به ارزش گذاری و بهاء دادن به نیکان صالح فرمان دادند : « لَا یَکُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِی ءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ- فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیدٌ لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ- وَ تَدْرِیبٌ لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ ؛هرگز نیکو کار و بد کار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند ،چرا که در این کار، بی رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری است ، و ورزیدگی و شوق بد کاران برای بدی است ».
12ـ هنر گوش دادن
برای یک زندگی موفق، امر حیاتی است که زن و مرد به حرف های هم گوش جان بسپارند. در واقع با گوش دادن به حرف همدیگر، اهمیت و ضرورت طرف مقابل در زندگی را گوشزد می نماید. متاسفانه غالبا افراد دوست دارند متکلم وحده باشند و غافل از این نکته هستند که گوش دادن همراه با سکوت به عنوان یک هنر و مهارت تلقی می شود. مولای متقیان علی (ع ) می فر مایند :« عَوِّدْ أُذُنَکَ حُسْنَ الِاسْتِمَاعِ وَ لَا تَصْغِ إِلَى مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ اسْتِمَاعُهگوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی افزاید گوش فرا مده ».
13ـ پاسخ مثبت به خواسته های جنسی همسر
یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده بر آورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق ها، خیانت ها و اختلافات ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است.امام علی (ع) در کلام حکیمانه ای می فرمایند : « إِذَا رَأَى أَحَدُکُمُ امْرَأَةً تُعْجِبُهُ فَلْیَأْتِ أَهْلَهُ فَإِنَّ عِنْدَ أَهْلِهِ مِثْلَ مَا رَأَى وَ لَا یَجْعَلَنَّ لِلشَّیْطَانِ إِلَى قَلْبِهِ سَبِیلًا وَ لْیَصْرِفْ بَصَرَهُ عَنْهَا هر گاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی وا داشت ، به نزد همسر خود برود ؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن بر گرداند ».
14ـ عدم سوءظن و غیرت بی مورد نسبت به همسر
معمولا چنانچه هر صفت و رفتار درست به اندازه و در جایش مورد استفاده قرار نگیرد؛ به صورت معکوس عمل خواهد کرد. یعنی اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی پروردگار متعال به ودیعه گذاشته شده، صفتی برین است اما اگر این صفت دچار نوسان و افراط و تفریط شود؛ می تواند سبب بحران و اختلاف در خانواده شود. از این رو داشتن سوء ظن بیجا نسبت به همسر در رفت و آمدهای فامیلی و فعالیت های اجتماعی باعث خواهد شد تا کانون گرم خانواده به دریاچه یخ تبدیل گردد. بنابراین آزادی های مشروع زن پایمال شده و محبّت و صمیمیت رخت بربسته و تلخکامی، شکوه و اعتراض جایگزین خواهد شد. حضرت می فرمایند : «َ إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ الْغَیْرَةِ- فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو الصَّحِیحَةَ مِنْهُنَّ إِلَى السُّقْمِ وَ لَکِنْ أَحْکِمْ أَمْرَهُنَّ بپرهیز که غیرت نابجا ، زن سالم را به بیماری می کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (و اندیشه گنهکاری ) درباره آن محکم کارکن ».
15ـ صبر و تحمل یکدیگر
یکی از بستر ها و لوازم داشتن زندگی توام با آرامش و محبّت، به کار گیری صبر و تحمل رطول زندگی است. بنابراین با فهم این نکته که غیر از حضرات معصومین(علیهم السلام) ا کثر ما انسانها دچار لغزش و خطا می شویم، زمینه را برای اغماض و چشم پوشی از لغزش های احتمالی فراهم می نماید. همچنین زن و مرد با همفکری و سنجیدن تمام جوانب مسائل و مشکلاتشان از هر گونه تکروی و خود کامگی و استبداد رای باید اجتناب نمایند. زندگی بدون صبر و تحمل همچون حبابی در هواست و عامل ورزیدگی و پختگی زن و مرد در اثر رعایت این مسئله است. امام در فرمایشی جمیل می فرمایند : « الصَّبْرُ أَحْسَنُ خلل [حُلَلِ ] الْإِیمَانِ وَ أَشْرَفُ خَلَائِقِ الْإِنْسَان؛صبر نیکوترین خصلت ایمان و ارجمندترین خوی انسان است ».
16ـ هم پوشانی عیوب یکدیگر
انسان ها برای محفوظ ماندن از سردی و گرمی هوا نیاز به لباس دارند. همچنین برای در امان ماندن از آسیب های روحی و جسمی، زن و مرد به همدیگر به عنوان پوشش و عایق در برابر آسیب ها نیازمند هستند.آن امام همام می فرمایند : ” اسْتُرْ عَوْرَةَ أَخِیکَ لِمَا تَعْلَمُهُ فِیک ؛گناه و لغزش برادرت را بپوشان ،چون آن را در خودت نیز سراغ داری”
وصف خانواده اسلامي در نهج الباغه
از نگاه حضرت زندگی و تشکیل خانواده همه‌اش سختی و دردسر است و دردسر بالاتر اینکه گریزی هم از این سختی نیست (حکمت ۲۳۸)، البته رسیدن به پاره ای از کمالات وخواسته‌ها ممکن نیست؛ مگر با ازدواج و تشکیل خانواده.
به گزارش سرویس زنان جهان؛ خانواده از بهترین و مقدس‌ترین بنیادهای بشری است و قرآن در آیات بسیاری به این مهم توجه داشته و حتی خداوند خود وعده گشایش و فراخی رزق به زوج‌های جوان داده و ترس از فقر را دلیلی برای عدم تشکیل خانواده نمی‌داند(سوره مبارک نور آیه ۳۲) و بالاتر از آن در کنار اقرار به توحید احترام بی‌چون و چرا به پدر و مادر را خواسته و احترام به همسر و خانواده را از شرایط ایمان دانسته(سوره مبارکه نساء آیه ۳۶) است.
آنچه مسلم است خانواده اسلامی را باید در یک جامعه اسلامی و افراد و اجزای این جامعه و منهای فراموشی آخرت مورد بررسی قرار داد، در این راستا گروه مجلات همشهری با رویکرد به نهج البلاغه به توصیف خانواده اسلامی از دیدگاه حضرت علی (ع) پرداخته است.
از نگاه حضرت زندگی و تشکیل خانواده همه‌اش سختی و دردسر است و دردسر بالاتر اینکه گریزی هم از این سختی نیست (حکمت ۲۳۸)، البته رسیدن به پاره ای از کمالات وخواسته‌ها ممکن نیست؛ مگر با ازدواج و تشکیل خانواده. و اینکه این سختی‌ها خود شیرین و دوست داشتنی هستند. (حکمت ۶۱)
اما آنچه مهم است در تشکیل خانواده بدانیم اینکه با دیدی باز و با نگاهی عقلانی، نه چون عاشقی که با چشمی بیمار و گوشی ناشنوا از پی خواسته دل می‌رود و نهایتا هم به پشیمانی می‌رسد دست به انتخاب بزنیم.(خطبه ۱۰۹) البته این کلام حضرت هرگز به این معنا نیست که معیار در انتخاب، منهای علاقه و دوست‌داشتن باشد؛ بلکه آنچه مورد نهی حضرت است انتخاب کورکورانه است.
و در گام دوم درک این مطلب که روحیات زنان و مردان روحیاتی متفاوت است. حضرت هم در چندین جای نهج‌البلاغه بر آن موضوع تاکید دارند و شناخت این تفاوت‌ها را در ساختار سازی بهتر خانواده پررنگ می‌دانند.(خطبه ۸۰؛ حکمت ۲۳۴) در روان شناسی و روان شناختی امروزی هم بسیار بر این مطلب تاکید شده و توصیه مکرر بر این شده که برای زندگی بهتر باید با دنیای متفاوت زنان و مردان آشنا بود؛ حتی با نگاهی اغراق‌آمیزتر آنان را از دو سیاره متفاوت می‌دانند.
و در گام سوم حضرت توصیه‌های شنیدنی بسیاری به زنان و همسران برای تداوم شیرین زندگی دارند که به گوشه‌ای از این توصیه‌ها اشاره می‌کنیم:
پاکدامنی
حضرت زنان پاکدامن را فرشته ای از فرشتگان الهی می‌داند و پاکی آنان را از مجاهدت در راه خدا و شهادت هم بالاتر می‌داند.(حکمت ۴۷۴) و پایبندی به اصول خانوادگی و عدم اجازه ورود نامحرم به حریم زندگی را از صفات کمالی زن می‌دانند. (حکمت ۲۳۴)
همچنین امیر مومنان(ع) به مردان می‌گوید در پوشش همسرانتان و روابطشان دقت داشته باشید که این کار بهترین امور برای حفظ پاکی و سلامت زن است. (نامه ۳۱) اما این بدان معنا نیست که مرد غیرت و تعصب وسختگیری بی‌‌موردی داشته باشد(حکمت ۳۶۰)؛ چون همان‌طور که حضرت(س) می‌فرمایند غیرت بی‌مورد درستکار را بیمار دل و پاکدامن را به بدگمانی می‌اندازد. (نامه ۳۱)
خوش خلقی
گرامی‌ترین و با ارزش‌ترین فضیلتی که در راس تمام امور خانواده قرار دارد، اخلاق نیکو(حکمت ۳۸) و سعی در رفع نیازهای یکدیگر است.
حضرت در بیانی می‌فرمایند: «اگر اندوهی از اعضای خانواده بزداییم و دل آنها را شاد سازیم، خداوند این شادی را لطفی برایمان قرار می‌دهد که هنگام غم روزگار، چون آب زلالی برایمان باریدن می‌گیرد و اندوه و غم‌هایمان را می‌شوید.» (حکمت ۲۵۷)
امام علی(ع) جهاد زن را نیکو شوهر داری دانسته(حکمت ۱۳۶) و به مردان توصیه می‌کند هرگز با پرخاشگری با زنانتان سخن مگویید و هیچ‌گاه با چوب و سنگ آنان را میازاریدکه این برخورد حتی در جاهلیت هم جایگاهی نداشت و چنین شخصی مورد مذمت بوده وهست. (نامه ۱۴) سعی زن و شوهر باید عیب پوشی از یکدیگر باشد. (خطبه ۱۴۰)
عدم انتظارات نامعقول
حضرت در وصیتی به امام حسن (ع) می‌فرمایند: «پسرم! زنان چون گلهای بهاری هستند نه پهلوانان سختکوش؛ پس هرگز کاری برتراز توانایی آنها از آنان انتظار نداشته باش(نامه۳۱) و هرگز آنان را با آزار دادن تحریک مکن که آنان در نیروی بدنی و روانی کم توانند.»(نامه ۱۴)
با تمام سفارشاتی که حضرت در مورد احترام به زن و خانواده دارند و تلاش برای مهیا کردن شرایط بهتر برای زن را چون جهاد می‌دانند؛ اما هرگز با نگاه‌های فمینیسمی موافق نیستند و با صراحت در مواردی نگاه‌های زن سالاری را محکوم و اشتباه می‌داند.
تربیت صحیح فرزندان
حضرت کمی فرزند را موجب رفاه و آسایش می‌داند.(حکمت ۱۴۱) بیان این مطلب در این مقال هرگز تایید یا رد این سخن نیست که فرزند کمتر زندگی بهتر و اینکه آیا این ایده‌ای یهودی هست یا نه، اصلا نوشته از این موضوع غریبه و بیگانه است؛ ولی صرف نظر از شرایط جامعه و خالی از هر نگاه بیرونی کمتر بودن فرزندان بالطبع مسؤولیت کمتر و نگرانی‌های کمتری داشته و خود به خود موجب راحتی و رفاه بیشتری برای پدر و مادر می‌شود.
اما این کلام هرگز بی‌توجهی به فرزندان را تایید نمی‌کند. امام (ع) پدر و مادر را در مقابل فرزندان بی‌مسوولیت ندانسته و خود حضرت می‌فرمایند همان‌گونه که فرزندان در قبال پدر و مادر مسؤولیت‌هایی دارند، پدر و مادر نیز در قبال آنان وظایفی دارند و مهمترین وظیفه آنها شتاب و تلاش در تربیت فرزندان است. حضرت در سخنی به فرزند بزرگوارشان امام حسن(ع) می‌فرمایند: «وظیفه دارم تا تو را با اخلاق و آداب اسلامی آشنا سازم و به بهترین شکل تربیت کنم
نتيجه گيري:
از دیدگاه اسلام بنیان خانواده نه بر مرد سالاری، نه بر زن سالاری و نه بر فرزندسالاری استوار است. بلکه بر محور منطق و اعتدال و نیز عدالت در سایه سار ایثار و صمیمیت و محبّت بنا گردیده است. معیار و ملاک خانواده سالم منطبق بودن با ارزشهاست نه مسائل زودگذر دنیایی مثل پول و ثروت و تجملات. آنچه می تواند روشنی بخش حقیقی زندگی ها در عصر کنونی باشد، پیروی و الگو قرار دادن زندگی اهل بیت «علیهم السلام» است. نسخه ی بی بدیل و نایاب برای همة اعصار جهت آرامش و سکینه زندگانی، طیّ سلوک معنوی و ساده زیستی همراه با عفّت و عزّت و تبعیت نمودن از خانوادة امام متقیان علی (ع) است.
منبع:
