قرآن کریم کتاب عمل است و لازم است احکام فقهی و حقوقی، مطالب سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تربیتی و… آن در زندگی مسلمانان جاری شود و مقدمه این کار فهم و تفسیر قرآن به صورت صحیح و معتبر است. پس اگر بخواهیم حکومتی مبتنی بر آموزه‌های قرآنی داشته باشیم که سیاست داخلی و خارجی آن قرآنی باشد، لازم است به برداشت از آموزه‌های سیاسی، اجتماعی، و… قرآن بپردازیم.
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی، مدیر مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالب(ع) که در کارنامه خود بیش از ۲۰ جایزه و مقام برگزیدگی علمی از جمله چهره قرآنی سال ۱۳۹۶ و خادم پژوهشی قرآن سال ۱۳۹۵، مفسر برگزیده مجمع تفسیر قرآن سال ۱۳۹۵ و تألیف و ترجمه بیش از صد کتاب از جمله تفسیر قرآن مهر در بیش از۲۰ جلد و ترجمه گروهی قرآن کریم و نیز حدود ۱۹۰ مقاله منتشر شده دارد، در گفت‌وگویی با هفته‌نامه افق حوزه به بررسی و تبیین لوازم، اهداف و سیر مطالعاتی تفسیر قرآن پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
الف) تعریف تفسیر قرآن و لوازم آن کدام است؟
پاسخ: تعریف تفسیر: در مورد تفسیر قرآن، تعریف‌های متعدد شده است، لیکن در یک جمع‌بندی می‌توان گفت: تفسیر قرآن فهم معانی آیات و مقاصد آن‌ها توسط مفسر دارای شرایط با استفاده از قواعد و اصول علایی محاوره و روش‌ها و ابزارهای معتبر و از منابع و قرائن معتبر و حجت‌مند و بیان آن‌ها برای دیگران با رویکردهای مناسب.
لوازم تفسیر قرآن
از این تعریف استفاده می‌شود که تفسیر قرآن عناصر و لوازمی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
۱. آیات قرآن که لازمه آن شناخت آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و دلالت‌های متفاوت آنهاست که در تفسیر قرآن تأثیر دارد که این مطالب در دانش علوم قرآن بحث می‌شود که در این مورد کتاب‌های متعدد از جمله «الاتقان فی علوم القرآن»، سیوطی و «التمهید فی علوم القرآن» آیت‌الله معرفت و… قابل ذکر است.
۲. معانی قرآن که لازمه آن درک صحیح از ظاهر و باطن قرآن است که آیات قرآن همان‌طور که دارای ظواهر قابل فهم برای عموم است. طبق احادیث دارای هفت یا هفتاد بطن است که لازم است در تفسیر قرآن به آن‌ها توجه شود و از طرق صحیح به سطوح و لایه‌های زیرین و معانی عمیق قرآن دست یابیم.
۳. فهم قرآن که لازمه آن تحلیل فهم و مراحل آن است که امروزه از مهم‌ترین مباحث اندیشکده‌های فکر و مرتبط با مباحث جدید هرمنوتیک است.
۴. مقاصد قرآن که شامل اهداف و مقاصد کل قرآن، اهداف سوره‌های قرآن (اغراض سوره‌ها) و هدف هر آیه یا دسته آیات است که شناخت این اهداف در فهم و تفسیر اثر دارد و کتاب‌های متعدد در این زمینه نگاشته شده است مثل: «اهداف و مقاصد قرآن»، شحاته.
۵. روش تفسیر که در این مورد حداقل شش روش صحیح و معتبر (تفسیر قرآن به قرآن، روایی، عقلی، علمی، اشاری، اجتهادی جامع) وجود دارد و یک روش غیرمعتبر به نام تفسیر به رأی که در احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) حرام و گناه کبیره شمرده شده است.
بنابراین برای تفسیر صحیح و معتبر قرآن لازم است روش‌های صحیح و غیرصحیح تفسیر را بشناسیم تا به لغزش دچار نشویم.
در این مورد نیز کتاب‌های متعدد از جمله «منطق تفسیر قرآن (۲) روش‌ها و گرایش‌های تفسیر» از نگارنده نوشته شده است.
۶. قواعد تفسیر که شامل قواعد عام (مثل قواعد ادبی، اصول الفقه و…) و قواعد خاص تفسیر (مثل قاعده جری، سیاق و…) می‌شود که شناخت آن‌ها لازمه تفسیر قرآن است در این مورد کتب متعدد نوشته شده است از جمله «قواعد التفسیر» فاکر میبدی و…)
۷. اصول عقلائی محاوره که امروزه به نام «اصول الفقه» خوانده می‌شود که بخش عمده آن مربوط به فهم آیات قرآن است.
۸. منابع تفسیر که در این مورد از چهار منبع قرآن، روایات، عقل، علوم تجربی، اشارات شهودی یاد می‌شود.
البته اشارات باطنی که از ائمه اطهار؟عهم؟ در مورد آیات به ما رسیده است معتبر است اما شهود و مکاشفات صوفیانه (که شخصی و خطاپذیر است) غیر معتبر می‌باشد.
بحث از قلمرو و شرایط اعتبار و ضوابط حجیت هر کدام در کتاب‌های مبانی تفسیر انجام می‌گیرد مثل «کتاب منطق تفسیر (۱) مبانی و قواعد تفسیر» از نگارنده این سطور.
۹. مفسر دارای شرایط: مفسر قرآن باید بیش از چهارده دانش را کسب کرده باشد. یعنی برخی را معرفت داشته باشد: مثل لغت، صرف، نحو و… و برخی را متخصص باشد مثل علوم قرآن و روش‌های تفسیری و…. و برخی را آشنا باشد مثل: رجال، درایه و….
بحث از این شرایط از مقدمات تفسیر است که معمولاً در کتب «مبانی تفسیر قرآن» انجام می‌شود. مثل منطق تفسیر قرآن (۱) فوق الذکر نگارنده.
۱۰. بیان تفسیر برای مخاطبان که یک هنر و فن است و شامل سخنرانی، تدریس، نگارش تفسیر و حتی امروزه شامل نقاشی، فیلم‌نامه‌نویسی و فیلم‌سازی (مثل فیلم اصحاب کهف، یوسف پیامبر و…) نیز می‌شود.
در این مورد نیز کتب و مقالات متعدد نوشته شده است مثل: «قرآن و هنر»، علی نصیری.
۱۱. رویکردهای تفسیری که گاهی با عنوان مذاهب، مکاتب، گرایش‌ها، الوان و اتجاهات و… نامیده می‌شود. این رویکردها و گرایش‌ها بر اساس تخصص مفسر (مثلاً ادیب، فقیه و…) علاقه مفسر (به مباحث اجتماعی. سیاسی و…) نیاز مخاطبان هر عصر یا هر قشر شکل می‌گیرد و به تفسیر قرآن جهت‌دهی می‌کند.
در این مورد نیز کتاب‌های متعدد نگاشته شده است. مثل «مکاتب تفسیری»، بابائی و نیز «منطق تفسیر قرآن (۲) روش‌ها و گرایش‌های تفسیری» از نگارنده (چاپ جدید ۱۳۹۸ش).
ب) اهداف و رسالت‌های تفسیر قرآن چیست؟
مهم‌ترین اهداف تفسیر قرآن عبارت است:
۱. فهم و تبیین صحیح قرآن کریم که این مطلب در چند مورد ضروری است:
اول: فهم و تبیین صحیح و معتبر عقاید به صورت عمومی و به ویژه در دانش کلام اسلامی.
دوم: فهم و تبیین صحیح و معتبر آیات الاحکام برای عموم مفسرین و به ویژه در دانش فقه.
سوم: فهم و تبیین صحیح و معتبر آیات اخلاقی برای عموم مردم و به ویژه برای دانشمندان علم اخلاق جهت استنباط نظام اخلاقی خاص قرآن.
چهارم: فهم و تبیین صحیح و معتبر آیات عرفانی و تبیین نظام عرفان اسلامی بر اساس قرآن.
پنجم: فهم و تبیین صحیح و معتبر آیات علمی قرآن (در حوزه علوم طبیعی و علوم انسانی برای عموم مفسران و مخاطبان عام و نیز دانشمندان علوم فوق برای جهت‌دهی به آن علوم و نظریه‌پردازی‌های علمی بر اساس قرآن.
ششم: تفسیر قرآن برای دست‌یابی به ترجمه صحیح آیات در هر زبان، چرا که تفسیر مقدمه و لازمه هر گونه ترجمه از قرآن است.
هفتم: دفع شبهات مخالفان نسبت به قرآن و دفاع از آیات الهی.
هشتم: آشنا‌سازی عموم مردم با قرآن و زمینه‌سازی انس آن‌ها با قرآن به وسیله ارائه تفاسیر عمومی و نیز برای اقشار مختلف در سطوح متفاوت که تأثیر زیادی در رشد معنوی مخاطبان (اعم از طلاب، دانشجویان و…) دارد.
تذکر: عدم توجه به تفسیر قرآن در موارد فوق موجب انحراف در مذاهب کلامی (مثل معتزله و اشاعره) و انحرافات فقهی و نیز تأویلات صوفیانه که منتهی به تفسیر به رأی در برخی تفاسیر شده و ظهور فرقه‌های انحرافی و افراط و تفریط‌ها در جامعه اسلامی شده است.
ج) ضرورت تفسیر قرآن کریم (در عصر حاضر به ویژه) برای طلاب حوزه‌های علمیه
از تعریف تفسیر با تبیین عناصر آن و نیز بیان اهداف و رسالت‌های تفسیر که گذشت فی الجمله برخی ضرورت‌های تفسیر قرآن روشن شد، لیکن در اینجا آن‌ها را به صورت زیر مرتب می‌کنیم:
۱. ضرورت تعالی شخصی (ارتقاء معرفت و معنویت)
قرآن کریم کتاب آسمانی همه مسلمانان بلکه معجزه جاویدان الهی برای هدایت کلی بشریت است. از این‌رو هر انسانی اعم از مسلمان و غیر مسلمان لازم است این کتاب عزیز را از نظر لفظ و محتوا بشناسد و اعجاز آن را درک کند تا نبوت پیامبر؟ص؟ و حجیت دستورات فقهی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و… آن برایش اثبات شود که لازمه این امور آشنایی با ترجمه و تفسیر عمومی قرآن کریم است. و هر مسلمان به صورت خاص برای تعالی و کمال روحی نیازمند آموزه‌های قرآن در حوزه معنویت، عقاید، اخلاق، احکام و… است که آشنایی با تفسیر قرآن زمینه این امور است.
آری اگر هدف آفرینش جهان بر اساس آیه ۱۲ سوره طلاق معرفت انسان است.
]اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْماً[ (طلاق/ ۱۲)؛ «خدا کسی است که هفت آسمان را آفرید و از زمین (نیز) همانند آن‌ها را. فرمان (او) در میان آن‌ها فرود میآید، تا اینکه بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و اینکه به یقین، علم خدا به هر چیزی احاطه دارد».
و بالاترین معارف الهی در قرآن کریم است. پس فهم و تفسیر قرآن، انسان را به هدف آفرینش نزدیک‌تر می‌سازد.
«عَنِ النَّبِیِّ؟ص؟ قَالَ: مَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فَرَأَی أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ صَغَّرَ عَظِیماً وَ عَظَّمَ صَغِیراً»؛ «هر کس خدا به او قرآن عطا فرماید و گمان کند که به کسی بالاتر از آن داده شده است، چیز بزرگی را کوچک شمرده و چیز کوچکی (علوم و مقالات بشری مادی) را بزرگ شمرده است».
از این‌روست که می‌بینیم بزرگان علم و معرفت بعد از عمری تلاش علمی و معنوی غبطه می‌خورند که چرا دیر به سراغ قرآن آمدند. از جمله از حکیم بزرگ اسلامی ملاصدرا نقل شده که در اواخر عمر در مقدمه تفسیر سوره واقعه می‌فرماید:
«بسیار به مطالعه کتب حکما پرداختم تا آنجا که گمان کردم کسی هستم، ولی همین که کمی بصیرتم باز شد خودم را از علوم واقعی خالی دیدم.
در آخر عمر به فکر افتادم که به سراغ تدبّر در قرآن و روایات محمّد و آل محمّدعلیهم السلام بروم. من یقین کردم که کارم بیاساس بوده است. زیرا در طول عمرم به جای نور، در سایه ایستاده بودم. از غصّه جانم آتش گرفت و قلبم شعله کشید تا رحمت الهی دستم را گرفت و مرا به اسرار قرآن آشنا کرد و شروع به تفسیر و تدبّر در قرآن کردم، درِ خانه وحی را کوبیدم، در باز شد و پردهها کنار رفت و دیدم فرشتگان به من میگویند:
]سلامٌ علیکُم طبتُم فادخلُوها خالدین[ (زمر/ ۷۳).
«سلام بر شما! گوارا باد این نعمتها برایتان، داخل بهشت شوید و جاودانه در آن بمانید.»
من که اکنون دست به نوشتن اسرار قرآن زدهام، اقرار می‌کنم که قرآن دریای عمیقی است که جز با لطف الهی امکان ورود در آن نیست، ولی چه کنم عمرم رفت، بدنم ناتوان، قلبم شکسته، سرمایهام کم، ابزار کارم ناقص و روحم کوچک است.»
و نیز امام خمینی؟ق؟ با آن همه خدمات علمی و عملی به مکتب اهل بیت و انقلاب اسلامی و… در اواخر عمر فرمودند:
«و اینجانب از روی جدّ و نه تعارف معمولی میگویم که از عمر به باد رفته خود… تأسف دارم. شما ای فرزندان برومند اسلام! حوزه‌ها و دانشگاهها را به شئونات قرآن و ابعاد بسیار مختلف آن توجه دهید. تدریس قرآن را در هر رشته‌ای محطّ نظر و مقصد اعلا (نه در حاشیه) قرار دهید. مبادا خدای ناخواسته در آخر عمر که ضعف و پیری بر شما هجوم آورد، از کردهها پشیمان و تأسّف بر ایّام جوانی بخورید، همچون نویسنده».(صحیفه نور، ج۲۰، ص۲۰).
۲. ضرورت علمی
از آنجا که بسیاری از علوم حوزوی متوقف بر استفاده از منبع آیات قرآن کریم است و فهم صحیح و معتبر آیات با تفسیر قرآن (و لوازمی که گذشت) ضرورت دارد بنابراین لازم است هر فقیه، دانشمند کلام، دانشمند اخلاق، شناخت کافی نسبت به دانش تفسیر و علوم قرآن داشته باشد وگرنه ممکن است به دامن تفسیر به رأی بلغزد و گرفتار انحراف شود.
البته تفسیر قرآن از احادیث اهل بیت؟عهم؟ جدایی‌ناپذیر است. (ثقلین) و فهم بسیاری از آیات مستلزم رجوع به احادیث است. همان‌طور که فهم کامل احادیث و بررسی اعتبار محتوایی آن‌ها مستلزم عرضه به قرآن است که هر دو مستلزم تفسیر قرآن است.
دانشمندان علوم انسانی نیز برای جهت‌دهی به مبانی، اهداف و روش‌های علوم تربیتی، سیاسی، اقتصادی،اجتماعی، حقوق، تاریخ، روان‌شناسی و… نیازمند شناخت آموزه‌های قرآن هستند که این مطلب با تفسیر قرآن محقق می‌شود. همان‌طور که شناخت آیات علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی (مثل حدود ۳۰۰ آیه نجومی و حدود ۱۵۰ آیه پزشکی) نیازمند مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن و علوم طبیعی است.
مقام معظم رهبری امام خامنه‌ای (دامت برکاته) در این مورد می‌فرماید:
«ریشه و پایه و اساس علوم انسانی را در قرآن باید پیدا کرد. یکی از بخش‌های مهم پژوهش قرآنی این است» (در دیدار جمعی از بانوان قرآن‌پژوه کشور ( ۱۸/۷/۱۳۸۸. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری www.Leader.ir).
«حضرت آیت‌الله خامنه‌ای جهت دادن به نحوه استفاده از علوم طبیعی در جامعه را، از دیگر وظایف حوزه‌ها خواندند» (دیدار با جمعی طلاب سراسر کشور ۱۸/۲/۱۳۹۸. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری www.Leader.ir).
۳. ضرورت اجتماعی (تبلیغ)
تقویت معنویت در اجتماع مسلمانان و اُنس با قرآن است که این مطلب علاوه بر مباحث لفظی (مثل قرائت و حفظ) آشنایی مردم با محتوای قرآن از طریق ترجمه و تفسیرهای متنوع مناسب اقشار و مخاطبان متفاوت را می‌طلبد و این مطلب بدون آشنایی طلاب با تفسیر قرآن (و لوازم آن) ممکن نسبت و البته روشن است که تبلیغ یکی از وظایف طلاب علوم دینی است و این تبلیغ در اجتماع به وسیله سخنرانی، تدریس و… مستلزم بیان آیات و تفسیر آنهاست.
۴. ضرورت عملی (سریان قرآن در زندگی ملت‌های مسلمان)
قرآن کریم کتاب عمل است و لازم است احکام فقهی و حقوقی، مطالب سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تربیتی و… آن در زندگی مسلمانان جاری شود و مقدمه این کار فهم و تفسیر قرآن به صورت صحیح و معتبر است. پس اگر بخواهیم حکومتی مبتنی بر آموزه‌های قرآنی داشته باشیم که سیاست داخلی و خارجی آن قرآنی باشد، لازم است به برداشت از آموزه‌های سیاسی، اجتماعی، و… قرآن بپردازیم که این مطلب مستلزم تفسیر معتبری از قرآن است و تفسیر معتبر جز با تربیت مفسران متخصص در این ساحت‌های علمی نمی‌شود، که لازمه آن ایجاد رشته‌های تخصصی تفسیر و گسترش دروس تفسیر در مراکز علمی و رشته‌های دیگر است.
۵. ضرورت کمال دانش‌های قرآنی (تولید تفاسیر تخصصی و…)
دانش تفسیر قرآن راهی هزار ساله پیموده است. تفسیر قرآن ریشه در احادیث پیامبر؟ص؟ (بر اساس آیه ۴۴ سوره نحل) سپس احادیث اهل بیت؟عهم؟ دارد و توسط مفسران بزرگی همچون شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰ق) در تبیان و شیخ طبرسی (متوفی ۵۴۸ق) در مجمع البیان تا علامه طباطبایی (م ۱۳۶۰ش) سپس در عصر حاضر با ایجاد رشته‌ها و مراکز تخصصی تفسیری در حوزه‌های علمیه پیموده است. آری اگر هر دانشی بخواهد راه کمال را بپیماید لازمه آن ایجاد رشته‌ها و مراکز تخصصی برای آن دانش است که این حرکت در حوزه علمیه قم شروع شده است. لیکن در عصر حاضر علاوه بر تفسیرهای عمومی از قرآن، تفسیرهای تخصصی (مثل تفسیر تربیتی، سیاسی، اجتماعی و…) نیاز است که برخی مراکز تخصصی جدید در حوزه مثل مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالب؟ع؟ و و نیز مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه این مهم را شروع کرده‌اند. و رشته‌های «قرآن و علوم» را با حدود ده گرایش (تربیت، سیاست، حقوق، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، مدیریت، تاریخ، نجوم، طبیعت، بهداشت و سلامت) را شروع کرده‌ند و گرایش هنر نیز در دستور قرار داده‌اند. البته لازم به یادآوری است که مراکز رقیب ما همچون جامعه الازهر مصر از سال‌ها قبل تفسیرهای تخصصی (مثل التفسیر التربوی للقرآن الکریم، انور الباز) را شروع کرده‌آند و ما اکنون در آغاز این راه قرار داریم.
۶. ضرورت دفاعی (پاسخ به شبهات)
ایجاد شبهات قرآنی سابقه‌ای طولانی دارد ولی در عصر حاضر در سایت‌ها و محیط‌های مجازی گسترش فوق العاده پیدا کرده است که نمونه آن را در مورد نشر کتاب نقد قرآن سها می‌بینیم.
یکی از رسالت‌های حوزه دفاع از مکتب اسلام به ویژه از قرآن در برابر مخالفان و مهاجمان است که تفسیر قرآن می‌تواند با تبیین صحیح آیات پاسخگوی شبهات قرآنی باشد.
برای مثال در مورد کتاب «نقد قرآن سها» در رشته‌ها و مراکز تخصصی قرآنی کشور حدود ۴۰ رساله سطح چهار و ی و ارشد سامان یافته است که برخی به مرحله دفاع رسیده است.
و نیز در همین راستا در سال‌های اخیر در مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه و مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالب؟ع؟ رشته قرآن و مستشرقان در سطح ۳ و ۴ راه‌اندازی شد که جدیدترین شبهات غرب را در مورد قرآن رصد کرده و پاسخگو خواهد بود.
آری مفسران قرآن، افسران عرصه نبرد فرهنگی در برابر تهاجم فرهنگی دشمن به قرآن هستند.
د) ضرورت تأسیس مراکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن چیست؟
پاسخ این پرسش از مباحث قبل روشن شد، در حقیقت همان ضرورت‌هایی که برای تفسیر قرآن وجود دارد موجب تأسیس مراکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن می‌شود. علاوه بر آنکه در جهان حاضر، که عصر تخصصی شدن علوم است نمی‌توان انتظار داشت بدون ایجاد حوزه‌های دانشی و برپایی مجتمع‌ها و مراکز تخصصی قرآنی، دانش تفسیر و علوم قرآن راه کمال را طی کند. اگر روزی تک ستاره‌هایی در آسمان حوزه‌های علمیه مثل شیخ طوسی، شیخ طبرسی، علامه طباطبایی، علامه معرفت و… در دانش تفسیر و علوم قرآن رخ نمودند امروز ما نیازمند صدها نفر از این نمونه‌ها هستیم و این کار با تلاش‌های شخصی پراکنده و سازماندهی نشده، عملی نیست.
هر کس بخواهد دانش تفسیر و علوم قرآن را تخصصی بداند، نمی‌تواند با مطالعه شخصی (هر روز چند صفحه از یک کتاب) به این هدف برسد چرا که باید شخصیت‌ها و منابع معتبر و غیر معتبر، روش‌شناسی بحث و… را بشناسد تا بتواند مفسر خوبی شود و این با مطالعه روشمند در رشته‌ها و مراکز تخصصی قرآن ممکن است.
از طرف دیگر امروزه رشته‌ها و دانش‌های قرآنی متنوع و متکثر شده است. مثلاً هم‌اکنون حدود ۲۰ رشته قرآنی و گرایش در جامعه المصطفی العالمیه (مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث) در حال اجراست و در طرح تحول آنجا به پنجاه رشته می‌رسد.
در درختواره حوزه علمیه این رشته‌ها و گرایش‌ها ۳۵ مورد تصویب شده که البته هر کس بر اساس علاقه خود یکی از رشته‌ها و گرایش‌ها را انتخاب می‌کند و این مطلب در قالب رشته‌ها و مراکز تخصصی قرآنی میسور است.
هـ) جایگاه تفسیر و علوم قرآن در حوزه و دانشگاه چگونه است؟
به لطف الهی و تشویق اهل بیت؟عهم؟ به معارف قرآنی به ویژه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تأکیدات امام خمینی؟ق؟ و مقام معظم رهبری دامت برکاته توجه به قرآن، و نیز تفسیر و علوم قرآن در جامعه اسلامی، به ویژه در ایران رشد چشم‌گیری داشته است و در این میان حوزه‌های علمیه و جامعه المصطفی العالمیه نیز توجه ویژه‌ای به قرآن کرده‌اند و تا حدودی از مهجوریت بیشتر قرآن جلوگیری شده است، لیکن هنوز تا وضع مطلوب فاصله زیادی داریم.
یک پایان‌نامه سطح سه در مورد وضعیت و جایگاه قرآن در حوزه‌های علمیه و یک پایان‌نامه ارشد در مورد وضعیت و جایگاه قرآن در دانشگاه‌های ایران با بنده گذرانده شده است که آمارهای موجود جمع‌آوری شده و این دو پایان‌نامه گزارش و نمودار خوبی را بازگو نکرده‌اند.
یعنی دروس قرآنی در حوزه‌ها و دانشگاه‌های ایران درصد خیلی کمی را به خود اختصاص داده که همت مسئولان و اساتید حوزه و دانشگاه را می‌طلبد تا این جایگاه ارتقاء یابد و پاسخگوی شکایت پیامبر اکرم؟ص؟ باشیم.
] وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً [ (فرقان/ ۳۰)؛ «و فرستاده (خدا) گفت: ای پروردگار [من]! درحقیقت قوم من از این قرآن دوری گزیدهاند!».
البته در مورد عوامل و آسیب‌های مهجوریت قرآن در مراکز علمی در آن دو پایان‌نامه که اشاره کردم تحقیقات خوبی شده است و راهکارهای مناسب تا حدودی ارائه شده است که بیان همه آن‌ها از حوصله این مصاحبه فعلاً خارج است.
و: ضرورت تحول در تفسیر و علوم قرآن در عصر حاضر با توجه به نیازها و مقتضیات زمان چیست؟
پاسخ این مطلب در ضمن مباحث قبل اشاره شد که در دهه‌های قبل فقط یک رشته تفسیر و علوم قرآن در ایران (حوزه و دانشگاه) وجود داشت، ولیکن به برکت انقلاب اسلامی اکنون حدود ۵۰ رشته و گرایش وجود دارد که بسیاری از آن‌ها مثل رشته‌های قرآن و علوم (با گرایش‌های تربیت، سیاست، اقتصاد، مدیریت، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، حقوق، تاریخ، نجوم، بهداشت و سلامت، هنر) و نیز قرآن و مستشرقان (با گرایش‌های معارف، علوم قرآن، اصول و مبانی شیعه) و نیز تفسیر تطبیقی (مقارن) تفسیرهای موضوعی (اخلاقی، اعتقادی و…) در جامعه المصطفی العالمیه و مراکز تخصصی قرآنی حوزه در حال اجراست و حتی در مورد علوم قرآن نیز عرصه‌های جدید مثل فلسفه تفسیر و فلسفه علوم قرآن، زبان قرآن، هرمنوتیک و… پیدا شده که در حال رشد است. بنابراین طلاب عزیز می‌توانند با توجه به علاقه خود یکی از رشته‌ها یا گرایش‌ها را انتخاب کنند و به سوی تولید نسل جدید تفسیرهای تخصصی قرآن حرکت کنند.
ز) سیر مطالعات قرآنی یک طلبه چگونه باشد؟
پاسخ کامل این مطلب را در کتابی از بنده تحت همین عنوان «سیر مطالعاتی قرآنی» می‌توانید پیدا کنید که توسط معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه چاپ شده است که این سیر در سه ساحت تخصصی، نیمه تخصصی و عمومی بررسی شده است که در اینجا خلاصه‌ای از آن مطالب را اشاره می‌کنم و دوستانی که تفصیل بیشتر می‌خواهند به آن کتاب مراجعه کنند.
٭ ٭ ٭
اول) سیر مطالعات عمومی
مقدمه
در اینجا منابعی در علوم قرآن و تفسیر معرفی می‌شود که برای عموم مردم مفید است یعنی نیازمند پیش نیازهای زیادی نیست. به عبارت دیگر عموم مردم و طلاب می‌توانند از این منابع استفاده کنند و با مطالعه و پژوهشهای سبک، با علوم و معارف قرآن آشناتر شوند.
یک) علوم قرآن
۱. آموزش علوم قرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت؟ق؟، مؤسسه فرهنگی تمهید، قم.
۲. درسنامه علوم قرآنی (سطح یک) حسین جوان آراسته، انتشارات بوستان کتاب.
۳. تاریخ قرآن، محمد حسین محمدی، انتشارات المصطفی.
۴. اعجاز قرآن، دکتر سیدرضا مؤدب، انتشارات المصطفی.
۵. سیمای سوره‌های قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۶. واژه‌شناسی قرآن مجید، غلامعلی همایی، انتشارات المصطفی.
دو) روش‌شناسی
الف) روش ترجمه قرآن
برای آشنایی با قرآن لازم است نخست با مباحث نظری و انواع ترجمه قرآن آشنا شویم. در این مورد کتاب‌های زیر مناسب است:
۱. درسنامه مبانی و اصول ترجمه قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۲. درسنامه ترجمه قرآن، محمدحسن جواهری، انتشارات سمت.
۳. درسنامه ترجمه قرآن کریم، هادی حجت، انتشارات دارالحدیث.
۴. اصول و مبانی ترجمه قرآن، علی نجار، انتشارات کتاب مبین.
۵. ریشه‌های نور (طرحی نو در آموزش ترجمه قرآن کریم)، هادی حجت و علی دسترنج.
ب) روش تفسیر قرآن
برای فهم و تفسیر قرآن (علاوه بر علوم قرآن) نیازمند مبانی، قواعد و روش فهم هستیم تا برداشت از آیات داشته باشیم. در این مورد استفاده از کتاب‌های زیر مفید است:
۱. آشنایی با مبانی و قواعد تفسیر (سطح یک)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۲. آشنایی با روش‌های تفسیر قرآن (سطح یک)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۳. روش‌های تفسیر قرآن، دکتر سیدرضا مؤدب، انتشارات دانشگاه قم.
سه) تفسیر
۱. تفسیر مقدماتی، بخشی از تفسیر قرآن مهر (شامل سوره‌های حمد، حجرات، جمعه، توحید، قدر و کوثر) است و به صورت کتاب درسی تهیه و توسط انتشارات المصطفی منتشر شده است.
۲. تفسیر قرآن مجید (تک جلدی ویژه جوانان، این تفسیر خلاصه تفسیر قرآن مهر است)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن و نیز انتشارات نسیم حیات.
۳. تفسیر قرآن حکیم، آیت‌الله مکارم شیرازی، که بخش‌هایی از تفسیر نمونه در یک جلد گردآوری شده است.
۴. برگزیده تفسیر نمونه، که بخش‌هایی از تفسیر نمونه در ۵ جلد گردآوری شده است.
۵. آشنایی با قرآن (همراه با تفسیر ده سوره از قرآن کریم مانند سوره‌های بقره، انفال، توبه، نور، و…)، شهید مطهری؟ره؟، انتشارات صدرا.
چهار) قصص قرآن
۱. تاریخ انبیاء، سیدهاشم رسولی محلاتی، نشر بوستان کتاب.
۲. قصص قرآن، محمد صحفی، انتشارات علمی.
۳. قصه‌های قرآن، محمدجواد مهری.
۴. داستان پیامبران، سیدعلی موسوی گرمارودی
۵. قصه‌های قرآن، عباس قدیانی، انتشارات فردا به.
۶. قصه‌های قرآن، ترجمه مصطفی زمانی، انتشارات فاطمة الزهراء؟عها؟.
۷. داستان پیامبران: جلوه‌های هدایتی داستان حضرت موسی؟ع؟ در سوره مبارکه قصص، سیداحمد علم الهدی، انتشارات دانشگاه امام صادق؟ع؟.
پرسش و پاسخ‌های قرآنی
۱. پرسش‌های قرآنی جوانان (۱) «قرآن‌شناسی»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۲. پرسش‌های قرآنی جوانان (۲) «مباحث اعتقادی»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۳. پرسش‌های قرآنی جوانان (۳) «قرآن و علوم تجربی»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۴. پرسش‌های قرآنی جوانان (۴) «روابط دختر و پسر»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۵. پرسش‌های قرآنی جوانان (۵) «پیامبر مهر»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۶. پرسش‌های قرآنی جوانان (۶) «مهدویت»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۷. پرسش‌های قرآنی جوانان (۷) «قرآن و علوم طبیعی»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۸. پرسش‌های قرآنی جوانان (۸) «قرآن و علوم انسانی»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۹. پرسش‌های قرآنی جوانان (۹) «فلسفه احکام و تربیت (انبیاء و اهل‌بیت؟عهم؟)»، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۱۰. پرسمان‌های قرآنی «پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی» نیز از دیگر کتاب‌هایی است که برای آشنایی با مباحث محتوایی قرآن مفید است.
مجلات قرآنی
۱. کوثر: وابسته به: مؤسسه قرآنی کوثر، آدرس: اصفهان. صندوق پستی ۸۱۴۶۵.۴۳۴. فصلنامه قرآنی کوثر تلفن: ۴۴۱۹۷۰۹.
۲. حُسنا: آدرس: قم خیابان صفائیه بین کوچه ۱۹ و ۲۱.
۳. سفینه: وابسته به: مؤسسه فرهنگی نبأ مبین، آدرس: تهران، خیابان شریعتی، روبروی ملک، خیابان شبستری، خیابان ادیبی، پلاک ۲۶.
۴. رُشد ( آموزش قرآن ): وابسته به: وزارت آموزش و پرورش(سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی) دفتر انتشارات کمک آموزشی.
٭ ٭ ٭
دوم) مطالعات نیمه تخصصی قرآنی
مقدمه
پژوهشهای نیمه‌تخصصی در دانش‌های قرآنی برای دانش‌پژوهان جامعه مناسب است. یعنی دانشجویان و طلابی که مقدمات لازم را در مورد فهم و تفسیر قرآن طی کرده‌اند. برای اینگونه افراد مطالعه منابع زیر مناسب است.
یک) علوم قرآن
الف) فارسی
۱. علوم قرآنی، آیت‌الله محمدهادی معرفت؟ره؟.
این کتاب (با دو ویرایش توسط انتشارات سمت و انتشارات مؤسسه فرهنگی تمهید منتشر شده است).
۲. آشنایی با تفسیر و مفسران، حسین علوی‌مهر، انتشارات المصطفی.
۳. درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته (سطح دو)، انتشارات بوستان کتاب.
۴. تاریخ قرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت، انتشارات سمت.
۵. پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر سیدمحمدباقر حجتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۶. اصول و انواع قرائات، محمد‌رضا شهیدی، انتشارات المصطفی.
۷. قاموس قرآن، سیدعلی اکبر قُرَشی، (این کتاب در سه جلد به زبان فارسی است)، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه.
۸. تحریف‌ناپذیری قرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت، انتشارات سمت.
۹. علوم قرآن (۲) اعجاز قرآن در حوزه علوم طبیعی و انسانی، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۱۰. اعجاز قرآن نزد اهل‌بیت؟عهم؟، سیدرضا مؤدب، انتشارات المصطفی.
ب) عربی
۱. تلخیص التمهید، آیت‌الله محمدهادی معرفت، انتشارات اسلامی.
۲. صیانه القرآن عن التحریف، آیت‌الله محمدهادی معرفت، مؤسسه نشر اسلامی.
۳. التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، آیت‌الله محمدهادی معرفت، انتشارات دانشگاه رضوی.
دو) روش‌شناسی
الف) روش‌شناسی ترجمه قرآن
۱. منطق ترجمه قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۲. مجله ترجمان وحی، مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی.
ب) روش‌شناسی تفسیر قرآن
۱. منطق تفسیر (۱)، مبانی و قواعد تفسیر، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۲. منطق تفسیر (۲)، روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۳. درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات اُسوه.
۴. روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، حسین علوی‌مهر، انتشارات اُسوه.
۵. مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، عباسعلی عمید زنجانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۶. روش‌شناسی تفسیر قرآن، رجبی، بابائی و دیگران، (که شامل برخی مبانی و قواعد تفسیر است)، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
ج) کتب عربی روش‌شناسی
۱. دروس فی‌المناهج و الاتجاهات التفسیریه للقرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی در ایران و بیروت.
۲. منطق تفسیر القرآن(۱)، اصول و قواعد التفسیر، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۳. قواعد التفسیر لدی الشیعه و السنه، محمد فاکر میبدی، للمجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
سه) تفسیر ترتیبی
الف) تفسیر فارسی
۱. تفسیر قرآن مهر، محمدعلی رضایی اصفهانی (که به دو صورت ۲۲ جلدی و ۱۰ جلدی منتشر شده است)، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
تذکر: خلاصه این تفسیر تحت عنوان «تفسیر قرآن مجید»، به صورت تک جلدی توسط انتشارات نسیم حیات منتشر شده است.
۲. تفسیر نور، حجت الاسلام والمسلمین قرائتی، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
۳. پرتوی از قرآن، آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
۴. تفسیر نمونه، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه.
ب: تفسیر عربی
۱. تفسیر الامثل، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، مطبعة امیر‌المؤمنین.
۲. تفسیر الکاشف، محمد جواد مغنیه، انتشارات دارالکتب الإسلامیة.
۳. تفسیر من وحی القرآن، علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله، دارالملاک للطباعة و النشر.
چهار) تفسیر موضوعی
الف) فارسی
۱. پیام قرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه. این کتاب در ۱۰ جلد و شامل موضوعات مختلفی از معارف قرآنی می‌باشد.
۲. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۱). قرآن و هنر، دکتر علی نصیری، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۳. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۲). اعجازها و شگفتی‌های علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۴. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۳). قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۵. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۴). قرآن و ریاضیات، سیدمرتضی علوی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۶. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۵). قرآن و کیهان‌شناسی، دکتر سیدعیسی مسترحمی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۷. تفسیر موضوعی ویژه جوانان (ج ۶). شگفتی‌های پزشکی در قرآن، حسن رضا رضایی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۸. اخلاق در قرآن (۱.۳)، آیت‌الله مکارم شیرازی، انتشارات امام علی بن ابیطالب؟ع؟.
ب) عربی
۱. نفحات القرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی، این کتاب ترجمه پیام قرآن ایشان است.
۲. فی رحاب القرآن.آیت‌الله محمدمهدی آصفی.
پنج) معارف قرآن
الف) عقاید
۱. مجموعه مجلدات کتاب معارف قرآن، آیت‌الله مصباح یزدی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
۲. کتب موضوعی حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی مثل نماز و…
ب) احکام
- فقه‌پژوهی قرآن، محمد فاکر میبدی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ج) قصص
۱. قصه‌های قرآن، صالح قنادی، انتشارات المصطفی.
۲. قصص قرآن، سیدمحمدباقر حکیم، انتشارات المصطفی. (عربی)
د) شبهات قرآنی
۱. پرسش‌های قرآنی جوانان (ج ۱۰). شبهات جدید، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۲. پرسش‌های قرآنی جوانان (ج ۱۱). شبهات معاصر، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۳. پرسش‌های قرآنی جوانان (ج ۱۲). شبهات روزآمد، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر محمدعلی رضایی اصفهانی.
۴. شبهات جدید قرآنی، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات نشر معارف.
شش) قرآن و مستشرقان
دیدگاه‌های محققان غربی را در مورد قرآن در کتاب‌های زیر می‌توان یافت:
۱. درسنامه استشراق، محمدحسن زمانی، انتشارات المصطفی.
۲. اسلام شناسی مستشرقان، محمدحسن زمانی، بوستان کتاب.
هفت) اعجاز
الف) اعجاز قرآن
فارسی
۱. اعجاز قرآن، علامه سیدمحمد حسین طباطبایی، ویراسته: علیرضا میرزا محمد، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی با همکاری مرکز نشر فرهنگی رجاء.
۲. مرزهای اعجاز، ابوالقاسم خویی، ترجمه آیت‌الله جعفر سبحانی.
عربی
۱. التمهید فی علوم القرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت، در جلد ۵ این مجموعه به بررسی اعجاز قرآن پرداخته شده است.
۲. البیان، آیت‌الله خویی، در جلد اول البیان به مباحث اعجاز قرآن اشاره شده است.
ب) اعجاز علمی قرآن
فارسی
۱. اشارات علمی اعجازآمیز قرآن (کیهان‌شناخت. زیست‌شناخت. پزشکی)، محمدعلی رضایی اصفهانی، دفتر نشر معارف.
۲. اعجازها و شگفتی‌های علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
عربی
۱. الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، لبیب بیضون، بیروت.
۲ التمهید فی علوم القرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت، در جلد ۶ این مجموعه علوم قرآنی به مباحث اعجاز علمی قرآن مطرح شده است.
هشت) مجلات قرآنی
الف) فارسی
۱. دوفصلنامه علمی پژوهشی «آموزه‌های قرآنی»، دانشگاه علوم اسلامی رضوی. مشهد.
۲. فصلنامه علمی پژوهشی «پژوهشهای قرآنی»، دفتر تبلیغات اسلامی، مشهد.
۳. دوفصلنامه علمی ترویجی «قرآن‌پژوهی خاورشناسان»، مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی و جامعه المصطفی العالمیه، قم.
۴. دوفصلنامه علمی ترویجی «قرآن و علم»، مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی و جامعةالمصطفی‌العالمیه، قم.
۵. دوفصلنامه تخصصی «پژوهشهای میان‌رشته‌ای قرآن کریم»، سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشجویان کشور(جهاد دانشگاهی)، تهران.
ب) عربی
۱. الاعجاز العلمی فی القرآن والسنه، رابطه العالم الاسلامی، این مجله در پایگاه خودش قابل مشاهده است.
۲. دراسات الاستشراقیه، المرکز الاسلامیه للدراسات الاستراتجیه، عراق، آستان مقدس حضرت ابوالفضل؟ع؟.
نُه) نرم‌افزارهای قرآنی
۱. «جامع تفاسیر نور ۳»، مشتمل بر ۲۱۹۲ جلد کتاب تفسیری و ۲۹ ترجمه در ۱۲ زبان رایج دنیا، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۲. «مشکوه الانوار»، مشتمل بر ۵۰۲ عنوان کتاب در حدود ۶۰۰ جلد از منابع مهم فارسی و عربی علوم قرآنی، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۳. «مِهر قرآن» مجموعه آثار محمدعلی رضایی اصفهانی و مجموعه آثا مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی، مشتمل بر بیش از ۹۶ عنوان کتاب در۱۹۲ جلد کتاب تفسیری و قرآنی به زبان فارسی و عربی و بیش از ۲۰۰ مقاله علمی به زبان‌های فارسی. عربی. انگلیسی، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۴. نرم‌افزار «مجلات تخصصی» (قرآن و علم. قرآن‌پژوهی خاورشناسان) تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
٭ ٭ ٭
▪ سوم: مطالعات تخصصی قرآن
مقدمه
پژوهشهای تخصصی قرآنی، برای فرهیختگان این رشته مناسب است یعنی دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد به بالا و طلاب درس خارج که مقدمات لازم را در زمینه‌ی تفسیر و علوم قرآن (در حد مطالعات نیمه تخصصی که گذشت) فراگرفته‌اند. برای این گونه افراد مطالعه منابع زیر مناسب است:
یک) علوم قرآن
۱. التمهید فی علوم القرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت؟ره؟، انتشارات اسلامی و انتشارات التمهید.
۲. الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، دارالفکر، بیروت.
۳. التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، آیت‌الله محمدهادی معرفت الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیة.
۴. بطن‌پژوهی قرآن، سیدحیدر طباطبایی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۵. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن (۱.۲)، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
دو) مباحث جدید قرآنی
۱. منطق تفسیر (۴) مباحث زبان قرآن و هرمنوتیک، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات بین‌المللی المصطفی.
۲. منطق تفسیر (۵) قرآن و علوم جدید، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات بین‌المللی المصطفی.
۳. زبان قرآن و متدلوژی فهم آن، محمدباقر سعیدی روشن، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
۴. زبان دین و قرآن، دکتر ابوالفضل ساجدی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
۵. قرآن و عهدین، علی الشیخ، انتشارات حوزه علمیه خواهران.
سه) روش‌شناسی
۱. مبانی تفسیر فریقین، دکتر فتح الله نجارزادگان، انتشارات سمت.
۲. منطق تفسیر (۳)، روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
۳. مکاتب تفسیری، حجت‌الاسلام والمسلمین علی اکبر بابایی، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
۴. روش‌شناسی تفسیر، رجبی و دیگران، (شامل برخی مبانی و قواعد تفسیر است) انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
۵. مبانی تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدّب، انتشارات دانشگاه قم.
چهار) تفسیر ترتیبی
۱. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی؟ره؟، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. (فارسی و عربی)
۲. تفسیر مجمع البیان، مرحوم طبرسی، المکتبة الاسلامیة (فارسی و عربی)
۳. تفسیر نورالثقلین، عروسی حویزی، انتشارات اسماعیلیان.
۴. تفسیر کشاف، زمخشری، دارالکتب عربی.
۵. تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، دار احیاء التراث العربی.
۶. تفسیر المنار، رشید رضا، دارالکتب العلمیه.
۷. التفسیر التربوی للقرآن، انور الباز، دارالنشر للجامعات.
تذکر: در این مرحله مناسب است که مطالعات تفسیری به صورت تطبیقی (بین کتب شیعه و اهل‌سنت) صورت گیرد.
پنج) تفسیر موضوعی
الف) فارسی
۱. منشور جاوید، آیت‌الله جعفر سبحانی، دفتر انتشارات اسلامی.
این کتاب چهره تازه‌ای از تفسیر قرآن یا نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی است. در این کتاب حدود بیست موضوع از مباحث عقلی و اجتماعی و اخلاقی قرآن که مورد توجه عموم و نسل جوان است، در ۱۴ جلد بررسی شده و به صورت روشن و موضوعی مورد بررسی قرار گرفته است.
۲. تفسیر موضوعی قرآن مجید، آیت‌الله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء.
این تفسیر موضوعی د ر۱۷جلد با موضوعات متنوع منتشر شده است.
۳. معارف قرآن، آیت‌الله مصباح یزدی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
تاکنون بیش از ۱۰ جلد از این کتاب منتشر شده است.
۴. تفسیر تطبیقی (مبحث امامت)، دکتر فتح الله نجارزادگان، انتشارات المصطفی.
۵. تفسیر موضوعی میان رشته‌ای قرآن وتربیت. محمدعلی رضایی اصفهانی.در ۶ جلد.انتشارات تلاوت.۱۳۹۴ش
ب) عربی
۱. مفاهیم القرآن، آیت‌الله جعفر سبحانی.
این کتاب در ۱۰ جلد منتشر شده است.
۲. منیة الطالبین فی تفسیر القرآن المبین، آیت‌الله جعفر سبحانی.
این تفسیر نیز در ۳۰ جلد منتشر شده است.
شش) معارف قرآن
الف) فقهی. حقوقی
فارسی
۱. آیات الاحکام تطبیقی (فقه القرآن)، محمد فاکر میبدی، انتشارات المصطفی.
۲. حقوق و سیاست در قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
عربی
۱. تفسیر جامع آیات الاحکام، زین العابدین قربانی، نشر سایه.
این کتاب شرح و تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که دربردارنده احکام شرعی فرعی و به اصطلاح مسائل فقهی است که در ۱۲ جلد منتشر شده است.
ب) سیاست
۱. فلسفه و نظام سیاسی اسلام، دکتر عبدالله حاج صادقی، انتشارات زمزم هدایت.
۲. مبانی معرفتی تفسیر سیاسی قرآن کریم، ابوالحسن حسنی، انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ج) اجتماع
۱. سنت‌های تاریخ و فلسفة اجتماعی در مکتب قرآن، سیدمحمدباقر صدر، مقدمه و تنظیم و پاورقی جلال‌الدین علی‌الصغیر، ترجمه و نگارش حسین منوچهری، مرکز نشر فرهنگی رجا.
۲. ظهور و سقوط تمدن‌ها از دیدگاه قرآن، علی کرمی، با مقدمه آیت‌الله مکارم شیرازی، نشر مرتضی.
د) مدیریتی
۱. مدیریت از منظر قرآن و سنت، سیدصمصام الدین قوامی، دبیرخانه مجلس خبرگان.
۲. مدیریت از دیدگاه قرآن و حدیث، سیداحمد خاتمی، دفتر انتشارات اسلامی.
۳. سبک زندگی قرآنی، محمد علی رضایی اصفهانی، نشر معارف.
۴. سبک زندگی علمی قرآنی، محمدعلی رضایی اصفهانی، نشر معارف
هـ) پزشکی و طب
فارسی
۱. آموزه‌های تندرستی در قرآن، حسن رضا رضایی، انتشارات عطرآگین.
۲. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، سیدرضا پاک‌نژاد، کتابفروشی اسلامیه.
۳. خلقت انسان از نظر قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، انتشارات شفیق.
۴. قرآن و بهداشت روان، احمد صادقیان، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
هفت) اعجاز
الف) اعجاز قرآن
۱. اعجاز قرآن، سید رضا مؤدب، احسن الحدیث، قم.
۲. معجزه‌شناسی، محمدباقر سعیدی روشن، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
۴. اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، رئیس اعظم شاهد، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی.
۵. کتاب‌شناسی اعجاز قرآن، دکتر محمدعلی رضایی کرمانی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ب) اعجاز علمی قرآن
فارسی
۱. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن (دو جلد)، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن. (این کتاب تاکنون بارها تجدید چاپ شده و ۶ جایزه کتاب کشور ایران را دریافت کرده است).
۲. علوم قرآن(۲) اعجاز در علوم طبیعی و انسانی، محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
عربی
۱. التمهید فی علوم القرآن، ج ۶، (ویژه اعجاز علمی قرآن)، آیت‌الله محمدهادی معرفت، انتشارات التمهید.
۲. الاعجاز العلمی فی القرآن، د. لبیب بیضون، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
۳. الاعجاز التربوی فی القرآن الکریم، مصطفی رجب، اردن.
هشت) مطالعات قرآنی در غرب
۱. قرآن و مستشرقان، دکتر محمدحسن زمانی، بوستان کتاب.
۲. تاریخ‌گذاری قرآن، دکتر محمدجواد اسکندرلو، انتشارات پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن.
۳. بررسی دائره المعارف قرآن لیدن، اصل این کتاب در فارسی به عنوان «دائره المعارف قرآن» منتشر شده و نقد مقالات این دائره المعارف در مجله «قرآن‌پژوهی خاورشناسان» منتشر می‌شود.
۴. بررسی دائره المعارف اولیور لیمن، اصل این کتاب در فارسی به عنوان «دانش‌نامه قرآن» منتشر شده و نقد مقالات این دائره المعارف در مجله «قرآن‌پژوهی خاورشناسان» منتشر می‌شود.
نُه) مجلات
۱. فصلنامه علمی پژوهشی «تحقیقات قرآن و حدیث»، دانشگاه الزهراء؟عها؟.
۲. دوفصلنامه علمی پژوهشی «قرآن‌شناخت»، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی؟ق؟.
۳. دوفصلنامه علمی تخصصی «قرائت‌پژوهی»، جامعه المصطفی العالمیه، قم.
۴. دوفصلنامه علمی پژوهشی «آموزه‌های قرآنی»، دانشگاه علوم اسلامی رضوی. مشهد.
۵. دوفصلنامه علمی ترویجی «قرآن‌پژوهی خاورشناسان»، مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی و جامعه المصطفی العالمیه، قم.
(متن مقالات این مجله در سایت جامعه المصطفی العالمیه موجود است).
۶. مجله «الاعجاز العلمی»، هیئة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة، رابطة العالم الاسلامی، عربستان، مکة المکرمة. (متن مقالات اکثر شماره‌های مجله در سایت نوران رابطة العالم الاسلامیة www.nooran.org موجود است).
۷. فصلنامه «بیّنات»، مؤسسه امام رضا؟ع؟، ایران، قم، ( در برخی شماره‌های این مجله مقالاتی در مورد اعجاز علمی قرآن وجود دارد).
۸. دوفصلنامه علمی ترویجی «قرآن و علم»، مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی و جامعه المصطفی العالمیه، قم.
(متن مقالات این مجله در سایت جامعه المصطفی العالمیه موجود است).
۹. دو فصلنامه تخصصی «پژوهشهای میان‌رشته‌ای قرآن کریم»، سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشجویان کشور(جهاد دانشگاهی)، تهران.
۱۰. إسلامیة المعرفة
این مجله زیر نظر «المعهد العالمی للفکر الاسلامی» در زمینه اسلامی‌سازی علوم انسانی بر اساس قرآن از سال ۱۹۹۵ میلادی منتشر می‌شود.
ده) نرم‌افزارها
۱. «جامع تفاسیر نور ۳»، مشتمل بر ۲۱۹۲ جلد کتاب تفسیری و ۲۹ ترجمه در ۱۲ زبان رایج دنیا، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۲. «مشکوه الانوار»، مشتمل بر ۵۰۲ عنوان کتاب در حدود ۶۰۰ جلد از منابع مهم فارسی و عربی علوم قرآنی، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۳. مجلات تخصصی «قرآن و علم. قرآن‌پژوهی خاورشناسان»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۴. «مجموعه آثار آیت‌الله مکارم شیرازی»، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۵. «مجموعه آثار آیت‌الله سبحانی»، مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی نور.
۶. «مِهر قرآن» مجموعه آثار محمدعلی رضایی اصفهانی و مجموعه آثا مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی، مشتمل بر بیش از ۹۶ عنوان کتاب در۱۹۲ جلد کتاب تفسیری و قرآنی به زبان فارسی و عربی و بیش از ۲۰۰ مقاله علمی به زبان‌های فارسی. عربی. انگلیسی، بخش نگارخانه این نرم‌افزار مشتمل بر فایل‌های صوتی و تصویری در حوزه تفسیر، سخنرانی‌های علمی و کارگاه‌های تربیت محقق و مدرس تفسیر و علوم قرآن می‌باشد، تولید مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
۷- نرم افزار «قرآن و مستشرقان»، مرکز مطالعات و تحقیقات نستوه در شهر مشهد با همکاری مرکز پژوهشهای قرآنی المهدی در قم این اثر ارزشمند را به جامعه علمی کشور تقدیم نموده است. این نرم افزار در هشت فصل به نقد و بررسی آراء مستشرقان می‌پردازد.
