چکیده نویسی در جهان

تاریخ چکیده نویسی به ادوار باستانی برمیگردد، زمانی که نوشتن روی الواح گلی آغاز گردید – فرانسیس ج. ویتی که بررسی جامعی در این زمینه انجام داده است میگوید: اسنادی به خط میخی در بین النهرین مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد  کشف گردیده که مطالبی ، شبیه چکیده همراه آنها بوده است. در مواردی هم الواحی یافت شده اند که یک روی آنها متن کامل نوشته و روی دیگر چکیده آن نوشته شده است. ویتی همچنین اشاره می کند دانشمندانی که در کتابخانه بزرگ اسکندریه مطالعه و تحقیقی می کرده اند، دریافته بودند که مطالعه و مراجعه به تعداد زیادی مدرک آن هم به صورت طومارهای پاپیروس کاری دشوار است و لذا برای سهولت دستیابی، آنها را چکیده می کردند. استفاده از چکیده، منحصر به دانشمندان نبوده، بلکه دولتمردان نیز از چکیده ها استفاده می کرده اند. بسیاری سلاطین ادوار گذشته یا خواندن نمیدانستند یا فرصت خواندن گزارشهای رسمی را نداشتند و بیشتر مرد عمل بودند. سفیرها که چشم و گوشی پادشاهان در اقصی نقاط عالم به شمار میرفتند، به طور مرتب گزارشهای مفصلی درباره اتفاقات دیگر سرزمینها مانند شایعات، وقایع اجتماعی، تجارت، سیاست و غیره تهیه و برای پادشاه ارسال می کردند. این گزارشها ابتدا توسط منشی پادشاه خوانده میشد. سپس خلاصه ای از آن تهیه و برای پادشاه فرستاده میشد و یا اینکه به صورت شفاهی به وی گفته میشد. به طور کلی در ادوار باستانی، خدمات چکیده نویسی یک نظام ارجاعی خصوصی محسوب می شد: از یک سفیر به پادشاه و از یک دانشمند به دانشمندان دیگر.

رفته رفته، چکیده از یک وسیله ارتباطی خصوصی به یک نظام عمومی اشاعه اطلاعات تبدیل گردید. مهمترین عامل این تغییر، آکادمی علوم فرانسه در قرن هفدهم بود. اعضای این آکادمی به طور مرتب جلسه تشکیل می دادند و درباره موضوعات مورد علاقه خود به بحث و تبادل نظر میپرداختند و نتایج مطالعات خود را به صورت چکیده در اختیار دیگران قرار میدادند.

نخستین نشریه ادواری چکیده برای اشاعه اطلاعات در سطح عموم Le Journal des Scaven نام داشت که در ۱۶۶۵ در پاریس منتشر شد و هدف از انتشار آن مطلع کردن خوانندگان از مسائل و مطالب مهم و جدید بود. این نشریه الگویی برای سایر نشریات چکیده شد. در اوایل قرن هجدهم نیز به تدریج مجلات چکیده در آلمان ظاهر شدند مانند Monatsextracte در لایپزیک، در انگلستان نیز اولین نشریات چکیده در نیمه قرن هجدم توسط ناشرین خصوصی منتشر گردیدند مانند Monthly Review در لندن (۱۷۴۹ میلادی). قرن هجدم قرن انتشار مجلات علمی بود که پوشش کلی و جهانی داشتند، اما قرن نوزدهم را باید نقطه آغاز انتشار مجلات تخصصی مانند چکیده های مجلات شیمی در سال ۱۷۸۴ و مجله فرانسوی Annels de Chimie دانست. انتشار این چکیده نامه ها، آغاز گرایش تخصصی شدن علوم بود (مهدوی، ۱۳۶۶: ۴-۸).

همچنین در سال ۱۸۹۸، برای نخستین بار چکیده های علوم انتشار یافت و تا سال ۱۹۰۳ تقسیم بندی هایی برای آن در نظر گرفته شد. از سال ۱۹۰۷ تا اواخر قرن بیستم بیش از ۲۰۰ هزار چکیده و حدود ۱۲ هزار نشریه ادواری در ۱۴۵۰ چکیده نامه منتشر شد (نشاط، ۱۳۸۱: ۷۲۲). این حجم بالای انتشار به دلیل گرایش به تعداد و تخصصی شدن مجلات چکیده، و ایجاد و رشد مؤسسه های اطلاع رسانی می باشد.

چکیده نویی در ایران

چکیده نویسی به شیوه نسبتاً نظام یافته در ایران، برای نخستین بار در مرکز اسناد و مدارکی علمی وابسته به مؤسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی معمول گردید. نخستین مجله چکیده در ایران در زمستان ۱۳۴۸ در زمینه علوم و علوم اجتماعی توسط این مرکز منتشر شد. در مقدمه این نشریه چنین آمده است: کار تحقیق در میهن ما بسیار مشکل است و زحمتی که پژوهشگران واقعی میکشند حاصل و بهره اندکی می دهد، چرا که باید همه مراجع و منابع پژوهش خود را سراغ بگیرند و بیابند، مجله ها و کتابهای بسیاری را بخوانند تا از میان صدها برگ، مختصری بیرون بکشند، بسا که در جستجوی خود به بسیاری از منابع دست نیابند و بسا مقاله ها و کتابهایی را بخوانند که در زمینه کار تحقیق آنان کمترین سودی ندهد. این نشریه تا سال ۱۳۵۰ به طور مداوم منتشر شد و سپس انتشار آن به مدت ۳ سال متوقف گردید. در سال ۱۳۵۳ (شروع دوره جدید) این نشریه به دو بخش جداگانه علوم و علوم اجتماعی تفکیک گردید و هرکدام به صورت نشریه جداگانه ای در آمد. انتشار مجله چکیده مقاله های مجله های ایران در زمینه علوم تا سال ۱۳۵۶ و مجله چکیده مقاله های مجله های ایران در زمینه علوم اجتماعی تا سال ۱۳۵۸ ادامه یافت و سپس متوقف گردید. همزمان با انتشار نخستین شماره چکیده، مقاله هایی که اصل آنها به زبان فارسی نوشته شده بود به زبان انگلیسی تهیه و به طور جداگانه منتشر شد ولی انتشار آن نیز به همان یک شماره محدود گردید (مهدوی، ۱۳۶۶، ۱۲-۱۳

هم اکنون نیز مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران تهیه چکیده از متون علمی فارسی و غیرفارسی را در زمینه های مختلف موضوعی بر عبه له دارد و به صورت چاپی و صفحه فشرده در اختیار متقاضیان قرار میدهد (نشاط، ۱۳۸۱: ۷۲۲). اکنون در زمینه چکیده نویسی مراکزی مانند کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه مرکزی دانشگاه تربیت مدرس فعالیت چشمگیری دارند.

منبع: تبیان